The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]
Upoko IX — Whawhai Ki Tara-Naki (Nga-Puhi)
Upoko IX
Whawhai Ki Tara-Naki (Nga-Puhi)
Tutara e, tutara Ruarangi-mamao
Te tara ki kai whare
Ko te hua tenei hanga
I te wehi o te patu
Me he patunga taua nui
Rere ana mai te tuarehu
Ka pa ki taku kiri
Taku kiri i whakararatia
Ki te anga Tupa
Te kokoti i waiho eia
Te pae ki Tauranga ra
He wahine pono ranei
Te kai whakaturu ki te haere
Ki te pua ki hau o Marama-rua
Kei tua koe i au na i
Kia korero ano ahau i ta matou taua ki Tara-naki, ko te toru tenei o aku taua i uru ai, a e wha ano a matou pu, a i a Hongi-hika te tahi o aua pu, i te mea koia te tino kanohi ki te pupuhi i te wa ona e ora ana.
I te wa e tae ai matou ki te pa o te hoa riri, ka haere ta matou tokotoru i nga pu i mua o te taua, a ka kitea mai matou e tera i te pa ka mohiotia matou he taua, a ka kake o ratou maia ki nga puwhara, kia kaha ai te whiu kowhatu mai ki a matou, a kihai aua toa ra i mohio ki tenei mea ki te pu, a kihai i mohio he pu a matou, a kihai i mohio ki te mate o tenei mea o te pu, a ka tae aua toa ra ki aua puwhara, ka pukana ka whatero mai ki a matou, a ka tupereru mai kia kokiritia atu ai e matou ki te riri, i hua hoki ratou e mate page (115)etahi o matou i a ratou kowhatu e epa mai ai, a i a ratou ano e pukana mai ana, ka puhia atu e o matou i nga pu, me te kuku e taka iho ana i nga puwhara, a ka rongo era i te pa i te tangi o te pu, me te paoa, me te uira, me te mate iho o a ratou toa, ka mea ratou ko te atua nei ko Maru e haere tahi ana i a matou, a na te mana ona, me te tapu o a matou tohunga, koia o ratou toa i mate ai i te whatitiri o taua atua o Maru, a ka wiwi noa iho te pa katoa, a ka tu korikore noa iho, a he whakaeke kau atu ta matou ki te pa, a ki te patu whawhai kore mai te iwi o te pa, a he aue ta te pa, he huro ta te taua, a ko nga mea i patua i kainga, ko nga mea i ora hei herehere, a ka noho matou i nga pa i patua peneitia, ki te kai i nga ika a Tu, a na te piro o te tupapaku matou i haere ke ai, e mahue ai te pa, a ka haere matou i taua tu haere, me taua tu kai i nga patunga o nga pa, a tae noa matou ki Te-whanga-nui-a-tara, a tae atu matou ki reira, he onge te kai o reira, a he tini no nga herehere o nga pa i patua haeretia mai e matou i te ara i haerea mai e matou i te tuauru a tae mai ai ki Te-whanga-nui-a-tara, ka patua aua herehere e matou hei kai ki taua wahi kai kore nei, a e rua te kau ma rima o aku ropa i patu ai hei kai kia ora ai te noho i taua wahi nei. He mea whakaae hoki e matou, me patu e ia rangatira etahi o aua herehere hei kai ma te iwi katoa o Nga-puhi, a i noho matou i Te-whanga-nui-a-tara, a tata noa te pau katoa o matou herehere, to matou puni i noho ai i Pipi-tea, a i noho tetahi taanga o matou i Te-aro, a ko era i Te-aro i haere ki te tuauru ki te rapu kai, a rokohanga atu e ratou ko etahi o te iwi o te page (116)whenua, a patua ana e ratou, a ka tae ki aua ra, ka huakina mai e taua iwi o te whenua, a ka mate o ta matou puni i Te-aro, ko etahi o Nga-puhi a i mate ano hoki te tamahine a te tahi a o matou rangatira, a ka oho katoa maua a Nga-puhi, ka haere ki te taha hauauru a tae noa ki te wahapu o te awa, tae atu ki reira, ka mahia nga moki, a ka hoe te rima te kau takitahi i aua moki ki te tau i te pa i tera taha o te wahapu o te awa ki te taha ki te marangai, a kihai taua rima te kau ra i maia, hoki raru mai ana i te iwi o te pa ra, a i mate atu etahi o Nga-puhi, a i kainga e te iwi o te pa ra, a he mea wero mai te tahi o a matou rangatira e taua iwi o te pa ra ki te tao, a tu ai ki te uma, a i mate taua rangatira o matou, a rongo rawa ake matou ki taua tu, kua mate ke aia, ano ka rongo matou i te mate o etahi o matou, ka mea matou, me aru taua iwi me patu, a ka kainga o matou i patua e te iwi ra, ka haere ke atu ratou i te pa i tauria ra e o matou, a haere ana taua iwi ki te tua marangai ki roto ki Wai-rarapa, a ka whiti matou i te Wai-o-rotu i runga i te moki, a ka whaia taua iwi e matou, a po tonu matou e aru ana ka kitea e matou a ka turia ki te riri, a ka patua e matou ka mate ratou, a he nui nga mea i whakaraua e matou, a ka arahina nga ropa e matou ka hoki ki te wahi i takoto ai ta matou rangatira i werohia ra e taua iwi ki te uma ki te tao, a ka patua aua herehere e matou hei o ma te kai tangi mo taua rangatira, ano ka mutu nga tikanga o taua tangi, ka kotia te upoko o te tupapaku ra, a nehua ana te tinana, a kapokapowaitia ana te upoko, hei mau ki te page (117)kainga i Nga-puhi, a i te wa ano e mahia ana taua upoko ara i te wa e pokipokia ana, a ko ano i pakeke noa te kiko o te upoko i te ngaunga e te ahi me te paoa, ka tae etahi ano o matou, ka tangohia etahi o nga nikau o te wharau o te tohunga e mahi ra i taua upoko, hei whariki moenga mo ratou, a ka pangia matou e te mate, a o to matou rima rau, o te taua nui e rua rau o matou i hemo ki te mate i taua mate aitua, a na reira matou i noho ai i te kongutu o te awa o Te-whanga-nui-a-tara, i te taha ki te marangai, a i taua wa, ka mate o matou tino rangatira i taua mate aitua, ka kotia te upoko, a ka kapokapowaitia e matou te upoko, a ko nga tinana o nga rangatira i tahuna e matou ki te ahi kei riro nga wheua i te hoa riri a ko te hunga i mate, a he whanaunga o ratou i te taua, o te hunga teina, he mea mahi nga upoko o era i mate e aua whanaunga, a ko te hunga teina kahore kau he tangata o ratou i mana te tapahi i te upoko o taua whanaunga, he mea tahu katoa te tinana o tera ki te ahi.
Ano ka ora ake matou i taua mate aitua ka huakina mai matou e te tangata whenua a ka patua e matou, a ka whati tera ma te awa, a ka arumia e matou i taua awa, ko taua awa kei roto atu i nga motu o Matiu, o Makaro, a ka aru tonu matou i te iwi ra, a ka mau i roto i te pa, a ka whakaekea te pa e matou a ka taea, a ka patua te iwi ra, a e rua o matou wiki i noho ai i taua pa, a ka pau era te kai e matou, ka haere ano matou i roto i taua awa, a ka patua ano te tahi pa ano i reira, a ka noho matou i reira ka ka i nga patunga o tera, a ka haere ano matou, he pa ano i kiia e etahi page (118)o a matou ropa, ko te pa nui rawa tenei o nga pa katoa o nga motu nei, a ka haere matou i roto i te awa nei, ki te rapu i taua pa nui e kiia nei, a ka tae matou ki te kainga kua whakarerea e ona tangata, a ka noho ta matou rua rau takitahi ki reira, a kotahi rau o matou i haere tonu ki roto atu ano o te awa nei, a ka noho matou a pau noa te wiki kotahi, a ka haere mai te tahi hunga o te pa nui e kiia nei, a ka huakina e ratou te rau kotahi o matou, e noho ra ko ratou anake i roto i te awa, a o taua rau kotahi, ngahuru ano nga mea i rere, i mate katoa etahi o taua rau, a ka whakatika to matou matua, ka haere ki te wahi i patua ra te rau kotahi ra, a ka kite matou i te ara o te taua nana i patu to matou rau kotahi ra, a ka hoe tonu matou i o matou waka, a ka po te ra ka tae matou ki taua pa nui, a ka kite matou i te nui o te iwi i roto i taua pa, ka mea a Te-rau-paraha kia kaua e whakaekea te pa, otira me hoe tonu matou i roto i te awa kia arumia ake ai matou e te iwi o te pa, a ka hoe tonu matou i roto i te awa, a ka haere tonu ake te iwi o te pa ra, ka ma te parenga o te awa haere tahi ai i o matou waka e hoe ana i roto i te awa, a ka tae matou ki te awa e peka atu ana i te awa nui ka araia taua iwi ra e taua awa, i te mea he paru oru taua awa, a nui whakawhiti ratou i taua paru, kua patua e matou i a ratou e rarua ana e taua paru oru ra a ka u matou i tarawahi o taua awa peka ra tau ai. I a matou e hoe mai ana i roto i te awa ra, a e haere tahi mai ra te iwi o te pa ra i te parenga o te awa, e tawai haere mai ana taua iwi ra i a matou, i mea mai ratou i to matou page (119)whakahihi, i te ouou o matou, ki te haere mai ki te patu i te iwi nui he nui hoki ratou, a ka mea mai e pau katoa matou te kai e o ratou tangata tini, a e kore rawa to ratou nuinga e roto i te ouou o matou ana kainga e ratou, ka mea o matou tohunga kia kaua aua kupu a ratou e utua e matou, a ka noho matou i te parenga o te awa peka ra, a ka noho mai te iwi ra i te tahi parenga i tarawahi o taua awa ano, a titiro atu matou ki a ratou, a titiro mai ratou ki a matou, e tawai tonu ana matou, ko matou ia e noho puku ana, a ko a matou haerere i noho puku mai i runga i o matou waka. He haere noa ta matou ta Nga-puhi ki uta tu ai a na o matou ropa i tahu he kai ma matou, a ka hui matou Nga-puhi ka noho ropu, a ka tu te tohunga ka karakia i a matou i te parenga o te awa, a ka oti matou te karakia ka eke ano matou ki o matou waka, na te iwi nui nei aua waka he mea muru haere mai e matou i roto i te awa ra e kuhu ana, a kua nui rawa te tini o te iwi ra i te parenga o te awa matakitaki mai ai ki a matou, a ko te hanga i a ratou nga pu a Nga-puhi kua hoe wawe ki tawahi o te awa, ano ka tata era ki te iwi e tu kiki ra i te parenga o te awa, a ka tu ka pukana ka whatero mai ratou ki o matou tangata i nga pu, a ka karanga mai kia u atu matou ki a ratou, he mea hoki pea, ma to ratou nui ka mate ai matou, a ka paku nga pu, a ka tangi te pu ka mate te tangata, he pu paku, he tangata kotahi e mate, a na te oho whakarere o ratou i te pu, tu ngoi kore noa iho te iwi ra i te wehi, a ka tingia e te aue, ka hamama te waha o te iwi ra, ka rere ka whati, a ka ora ki te parenga o te awa paru ra kia whiti ai ratou i taua awa, otira kua hoe te tahi o o matou waka ki roto page (120)ki taua awa, ka hoki ano te iwi ra ka whati ano ki te tuawhenua, a ka puhia e etahi ano i taua waka ra, a ka whakaa ta matou iwi ki uta, a kua noho raru te iwi ra i o matou pu, a he nui o ratou i mate, a whati ana ratou ma te ara i haere mai ai ki te aru mai i a matou waka, a ka aru atu hoki matou i te iwi e whati ra, a patua haeretia ana ratou e matou, a he mea whakarau etahi e matou. A ka whati te iwi ra, me te aru atu hoki matou, a ka tae noa ano ki te pa a te iwi ra, a ka tomo ratou ki te pa, me te tomo tahi atu hoki matou te taua ki te pa, a ka patua te iwi ra e matou i roto i te pa, a hoha noa te mahi patu, a kiki noa te pa ra i te tupapaku, a ka topatia nga ika a Tu, a e toru wiki o matou i noho ai i taua pa, a kainga ana nga mea pai e matou, a ko nga tupapaku kihai i taea te kai e matou, he mea mahi ko nga kiko anake o era, ko nga wheua i panga, a he mea tuku ki te komanga kia maroke ai aua kiko i te ra, a he mea kohi aua kiko ki te kete tuku ai aua kete ki te hinu ano o aua tupapaku, kei kino aua kiko i te maku, a ko nga wheua o era, me o era i kainga e matou, he mea tahu aua wheua e matou ki te ahi, he mea kei tikina mai aua wheua e o ratou huanga, kei kohia, a ka mauria e ratou ki nga wahi tapu, a ko nga upoko o nga rangatira he mea kokoti era e matou i nga tinana, a ka kohi ai hei haupu, a ka mau etahi o matou, ki etahi upoko ka whau atu ai ki aua upoko e haupu ra, ko te upoko o te ahi tini rangatira he mea kohi tera hei tumuaki, ara hei te toitoi o taua haupu tu ai, kia pai ai te epa atu ki etahi upoko ano, he mea hoki, he takaro taua page (121)taua mahi na o matou tupuna taua mahi i mua, otira he kowhatu nga mea hei epanga atu, a he kowhatu te mea e epaina, a waiho ai aua upoko nei hei rite mo aua kowhatu, a he mea epa aua upoko ra e matou a mohunga noa aua upoko katoa ra, a na matou na nga kaumatua taua mahi epa i aua upoko nei, ano ka pakorekore katoa aua upoko i a matou, ka mau nga taitamariki ki aua upoko pakaru ra, ka tahuna ki te ahi ki pau ai i te kapura, a ka mea aua taitamariki ra, he mahi ahuareka taua mahi tahu i aua upoko ki te ahi, a ko nga wheua o nga waewae, me o nga ringaringa he mea whawhati te tahi pito o aua wheua e matou, a ka hoatu ai i te rarauhe ki te ahi kia werawera, ka kokono ai ki roto ki te wheua kia rewa ai te mongamonga o te wheua ra, a ka mote ai e matou te hinu mongamonga o te wheua, he mea tuku te rewai ki te mangai o matou ka kinaki ai ki te hinu o te wheua, a he mea tahu e matou aua wheua ki te ahi kia wera ai kei nehua e te hunga na ratou aua tupapaku, kotahi o matou wiki ki taua pa nei, a ka haere ano matou ki uta ki te tau ano i te tahi pa i roto atu o te pa e nohoia nei e matou, ko taua pa nei he mea korero ki a matou e a matou herehere i hopu ai i nga parekura nei. A ka haere matou, a ka kite matou i taua pa, a ka mea a Te-rau-paraha, kia houhia ki te rongo, otira me hianga te iwi i te pa kia mea ai he rongo taketake, kaore he rongo hianga, a ka hohou matou i te rongo hianga ki te iwi i te pa ra, kia kore ai ratou e matau ki a matou whakaaro, a kia riro ai taua pa i a matou, he pa nui hoki taua pa, a he tini ona tangata, a he pio ratou he ouou matou, a ka tukua a matou page (122)karere ki taua pa, ki te hohou i te rongo, a ka tukua ta matou karanga i nga toa o taua pa, i te toru rau ma rima topu, kia haere mai ki te kai i ta matou hakari ki a ratou, a i penei hoki te tini o matou i taua wa, a haere mai ana taua toru rau ma rima takitahi ki ta matou hakari a kiia ana e matou, me noho kinakinaki ratou me a matou tangata ki te kai i nga kai o te hakari, a na Te-rau-paraha nga tikanga o te noho o te iwi nei i roto i o matou tangata. Ano ka tae mai nga kai mo te hakari ra, i a matou wahine te mau mai ki te marae, a ka tae mai aua kai ki te aroaro o te iwi nei me tu a matou tangata ki runga tu maro ai, a ka tae ki te wa e totoro ai te ringa o te iwi ra ki te kai, ma Te-rau-paraha te tohutohu ki o matou tangata, ka patu ai o matou tangata i te upoko o te tangata o te iwi ra, i te tangata e noho ana i te taha matou o ta matou tangata. A ka turia te hakari ra, a ka maoa te kai, ka maua e nga wahine ki te marae, a ka kai te iwi ra i taua kai, a ka tohu a Te-rau-paraha, ka wawara te reo o te tangata ki te tangi me te aue, me te upoko o te tangata e rewha ana i te patu a o matou tangata i penei me te turituri o te ipu e wahia ana, a ka mate taua toru rau ma rima ra i a matou, kahore te mea kotahi i pahure, a ka taupokina te pa ra e o matou i patu i te iwi nei, a na te wehi o te iwi ra i te patunga e matou i o ratou toa, hore he ngoi, hore he aha, a taea ana te pa ra e matou, a patua ana nga mea i pai ai matou, a whakaraua ana nga mea i paingia e matou, a oho rawa ake te iwi o te pa ra, kia mate ratou.
page (123)A no tenei whawhai a Hongi-hika i horo matahi ai i te kanohi tangata, a te tangata i horoa nei ana kanohi e Hongi, he tangata ai i patu i te tupuna. Ka hika a Hongi-hika, a he uto aia, koia ana karu i horongia ai e Hongi, a ko te ingoa o taua tangata ra ko Te-keke-ao.
A he parekura enei i turia i te wa e taitamaiti ana ano a Hongi-hika, a no mua rawa atu ona i haere ai ki Ingarangi.
Ko nga mahi nukarau, me nga mahi konehe me nga kohuru me nga mahi he katoa a te taua nei i mahi ai, he mea ake e Te-raua-paraha aua mea katoa ki te taua a Nga-puhi.
Ko a matou rangatira o taua ope nei ko Nene, ko Hongi-hika, ko Patu-one, ko Te Whare-papa, ko Moe-tara, ko Te-rangi-hae-ata, ko Te Keke-ao, ko Tawhai, me te tini noa atu o te hunga kua mate, a o enei kua kiia nei, ko Te Keke-ao raua ko Moe-tara kua mate.
Kotahi tau o matou ki taua taua, a ko nga wahi katoa o matou i haere ai, he mea muru e matou nga kai katoa o taua wahi, me nga waka katoa, a he mea tahu ki te ahi nga mea katoa, e pau i te ahi.
I te wa i haere atu ai ta matou taua i Nga-puhi, e rima rau topu o maua, a i te wa i hoki ai matou ki te kainga, e toru rau topu ano o maua i tae ki te kainga tupu, a ko a matou rangatira i mate turoro, me nga mea i mate i te patu, i pakipakia o ratou upoko e matou, kia tae mai ai ki te kainga ki nga whanaunga, a ko nga herehere i hoki mai i a matou, i patua era e nga whanaunga o matou i mate i te taua, hei kai ki te kainga, a i patua enei herehere e te page (124)hunga i te kainga, hei kai ki reira, hei utu mo era i mate i te parekura, a hei kai ano hoki ma te hunga i te kainga i pai a i reka te kikokiko tangata ki a ratou, a he nui nga herehere i tahuti i te ara, i a matou e haere ana i te ara o te taua, a kihai enei i mate i a matou.