Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko IX — Whawhai Ki Tara-Naki (Nga-Puhi)

Upoko IX
Whawhai Ki Tara-Naki (Nga-Puhi)

Tutara e, tutara Ruarangi-mamao
Te tara ki kai whare
Ko te hua tenei hanga
I te wehi o te patu
Me he patunga taua nui
Rere ana mai te tuarehu
Ka pa ki taku kiri
Taku kiri i whakararatia
Ki te anga Tupa
Te kokoti i waiho eia
Te pae ki Tauranga ra
He wahine pono ranei
Te kai whakaturu ki te haere
Ki te pua ki hau o Marama-rua
Kei tua koe i au na i

page (114)

Kia korero ano ahau i ta matou taua ki Tara-naki, ko te toru tenei o aku taua i uru ai, a e wha ano a matou pu, a i a Hongi-hika te tahi o aua pu, i te mea koia te tino kanohi ki te pupuhi i te wa ona e ora ana.

I te wa e tae ai matou ki te pa o te hoa riri, ka haere ta matou tokotoru i nga pu i mua o te taua, a ka kitea mai matou e tera i te pa ka mohiotia matou he taua, a ka kake o ratou maia ki nga puwhara, kia kaha ai te whiu kowhatu mai ki a matou, a kihai aua toa ra i mohio ki tenei mea ki te pu, a kihai i mohio he pu a matou, a kihai i mohio ki te mate o tenei mea o te pu, a ka tae aua toa ra ki aua puwhara, ka pukana ka whatero mai ki a matou, a ka tupereru mai kia kokiritia atu ai e matou ki te riri, i hua hoki ratou e mate page (115)etahi o matou i a ratou kowhatu e epa mai ai, a i a ratou ano e pukana mai ana, ka puhia atu e o matou i nga pu, me te kuku e taka iho ana i nga puwhara, a ka rongo era i te pa i te tangi o te pu, me te paoa, me te uira, me te mate iho o a ratou toa, ka mea ratou ko te atua nei ko Maru e haere tahi ana i a matou, a na te mana ona, me te tapu o a matou tohunga, koia o ratou toa i mate ai i te whatitiri o taua atua o Maru, a ka wiwi noa iho te pa katoa, a ka tu korikore noa iho, a he whakaeke kau atu ta matou ki te pa, a ki te patu whawhai kore mai te iwi o te pa, a he aue ta te pa, he huro ta te taua, a ko nga mea i patua i kainga, ko nga mea i ora hei herehere, a ka noho matou i nga pa i patua peneitia, ki te kai i nga ika a Tu, a na te piro o te tupapaku matou i haere ke ai, e mahue ai te pa, a ka haere matou i taua tu haere, me taua tu kai i nga patunga o nga pa, a tae noa matou ki Te-whanga-nui-a-tara, a tae atu matou ki reira, he onge te kai o reira, a he tini no nga herehere o nga pa i patua haeretia mai e matou i te ara i haerea mai e matou i te tuauru a tae mai ai ki Te-whanga-nui-a-tara, ka patua aua herehere e matou hei kai ki taua wahi kai kore nei, a e rua te kau ma rima o aku ropa i patu ai hei kai kia ora ai te noho i taua wahi nei. He mea whakaae hoki e matou, me patu e ia rangatira etahi o aua herehere hei kai ma te iwi katoa o Nga-puhi, a i noho matou i Te-whanga-nui-a-tara, a tata noa te pau katoa o matou herehere, to matou puni i noho ai i Pipi-tea, a i noho tetahi taanga o matou i Te-aro, a ko era i Te-aro i haere ki te tuauru ki te rapu kai, a rokohanga atu e ratou ko etahi o te iwi o te page (116)whenua, a patua ana e ratou, a ka tae ki aua ra, ka huakina mai e taua iwi o te whenua, a ka mate o ta matou puni i Te-aro, ko etahi o Nga-puhi a i mate ano hoki te tamahine a te tahi a o matou rangatira, a ka oho katoa maua a Nga-puhi, ka haere ki te taha hauauru a tae noa ki te wahapu o te awa, tae atu ki reira, ka mahia nga moki, a ka hoe te rima te kau takitahi i aua moki ki te tau i te pa i tera taha o te wahapu o te awa ki te taha ki te marangai, a kihai taua rima te kau ra i maia, hoki raru mai ana i te iwi o te pa ra, a i mate atu etahi o Nga-puhi, a i kainga e te iwi o te pa ra, a he mea wero mai te tahi o a matou rangatira e taua iwi o te pa ra ki te tao, a tu ai ki te uma, a i mate taua rangatira o matou, a rongo rawa ake matou ki taua tu, kua mate ke aia, ano ka rongo matou i te mate o etahi o matou, ka mea matou, me aru taua iwi me patu, a ka kainga o matou i patua e te iwi ra, ka haere ke atu ratou i te pa i tauria ra e o matou, a haere ana taua iwi ki te tua marangai ki roto ki Wai-rarapa, a ka whiti matou i te Wai-o-rotu i runga i te moki, a ka whaia taua iwi e matou, a po tonu matou e aru ana ka kitea e matou a ka turia ki te riri, a ka patua e matou ka mate ratou, a he nui nga mea i whakaraua e matou, a ka arahina nga ropa e matou ka hoki ki te wahi i takoto ai ta matou rangatira i werohia ra e taua iwi ki te uma ki te tao, a ka patua aua herehere e matou hei o ma te kai tangi mo taua rangatira, ano ka mutu nga tikanga o taua tangi, ka kotia te upoko o te tupapaku ra, a nehua ana te tinana, a kapokapowaitia ana te upoko, hei mau ki te page (117)kainga i Nga-puhi, a i te wa ano e mahia ana taua upoko ara i te wa e pokipokia ana, a ko ano i pakeke noa te kiko o te upoko i te ngaunga e te ahi me te paoa, ka tae etahi ano o matou, ka tangohia etahi o nga nikau o te wharau o te tohunga e mahi ra i taua upoko, hei whariki moenga mo ratou, a ka pangia matou e te mate, a o to matou rima rau, o te taua nui e rua rau o matou i hemo ki te mate i taua mate aitua, a na reira matou i noho ai i te kongutu o te awa o Te-whanga-nui-a-tara, i te taha ki te marangai, a i taua wa, ka mate o matou tino rangatira i taua mate aitua, ka kotia te upoko, a ka kapokapowaitia e matou te upoko, a ko nga tinana o nga rangatira i tahuna e matou ki te ahi kei riro nga wheua i te hoa riri a ko te hunga i mate, a he whanaunga o ratou i te taua, o te hunga teina, he mea mahi nga upoko o era i mate e aua whanaunga, a ko te hunga teina kahore kau he tangata o ratou i mana te tapahi i te upoko o taua whanaunga, he mea tahu katoa te tinana o tera ki te ahi.

Ano ka ora ake matou i taua mate aitua ka huakina mai matou e te tangata whenua a ka patua e matou, a ka whati tera ma te awa, a ka arumia e matou i taua awa, ko taua awa kei roto atu i nga motu o Matiu, o Makaro, a ka aru tonu matou i te iwi ra, a ka mau i roto i te pa, a ka whakaekea te pa e matou a ka taea, a ka patua te iwi ra, a e rua o matou wiki i noho ai i taua pa, a ka pau era te kai e matou, ka haere ano matou i roto i taua awa, a ka patua ano te tahi pa ano i reira, a ka noho matou i reira ka ka i nga patunga o tera, a ka haere ano matou, he pa ano i kiia e etahi page (118)o a matou ropa, ko te pa nui rawa tenei o nga pa katoa o nga motu nei, a ka haere matou i roto i te awa nei, ki te rapu i taua pa nui e kiia nei, a ka tae matou ki te kainga kua whakarerea e ona tangata, a ka noho ta matou rua rau takitahi ki reira, a kotahi rau o matou i haere tonu ki roto atu ano o te awa nei, a ka noho matou a pau noa te wiki kotahi, a ka haere mai te tahi hunga o te pa nui e kiia nei, a ka huakina e ratou te rau kotahi o matou, e noho ra ko ratou anake i roto i te awa, a o taua rau kotahi, ngahuru ano nga mea i rere, i mate katoa etahi o taua rau, a ka whakatika to matou matua, ka haere ki te wahi i patua ra te rau kotahi ra, a ka kite matou i te ara o te taua nana i patu to matou rau kotahi ra, a ka hoe tonu matou i o matou waka, a ka po te ra ka tae matou ki taua pa nui, a ka kite matou i te nui o te iwi i roto i taua pa, ka mea a Te-rau-paraha kia kaua e whakaekea te pa, otira me hoe tonu matou i roto i te awa kia arumia ake ai matou e te iwi o te pa, a ka hoe tonu matou i roto i te awa, a ka haere tonu ake te iwi o te pa ra, ka ma te parenga o te awa haere tahi ai i o matou waka e hoe ana i roto i te awa, a ka tae matou ki te awa e peka atu ana i te awa nui ka araia taua iwi ra e taua awa, i te mea he paru oru taua awa, a nui whakawhiti ratou i taua paru, kua patua e matou i a ratou e rarua ana e taua paru oru ra a ka u matou i tarawahi o taua awa peka ra tau ai. I a matou e hoe mai ana i roto i te awa ra, a e haere tahi mai ra te iwi o te pa ra i te parenga o te awa, e tawai haere mai ana taua iwi ra i a matou, i mea mai ratou i to matou page (119)whakahihi, i te ouou o matou, ki te haere mai ki te patu i te iwi nui he nui hoki ratou, a ka mea mai e pau katoa matou te kai e o ratou tangata tini, a e kore rawa to ratou nuinga e roto i te ouou o matou ana kainga e ratou, ka mea o matou tohunga kia kaua aua kupu a ratou e utua e matou, a ka noho matou i te parenga o te awa peka ra, a ka noho mai te iwi ra i te tahi parenga i tarawahi o taua awa ano, a titiro atu matou ki a ratou, a titiro mai ratou ki a matou, e tawai tonu ana matou, ko matou ia e noho puku ana, a ko a matou haerere i noho puku mai i runga i o matou waka. He haere noa ta matou ta Nga-puhi ki uta tu ai a na o matou ropa i tahu he kai ma matou, a ka hui matou Nga-puhi ka noho ropu, a ka tu te tohunga ka karakia i a matou i te parenga o te awa, a ka oti matou te karakia ka eke ano matou ki o matou waka, na te iwi nui nei aua waka he mea muru haere mai e matou i roto i te awa ra e kuhu ana, a kua nui rawa te tini o te iwi ra i te parenga o te awa matakitaki mai ai ki a matou, a ko te hanga i a ratou nga pu a Nga-puhi kua hoe wawe ki tawahi o te awa, ano ka tata era ki te iwi e tu kiki ra i te parenga o te awa, a ka tu ka pukana ka whatero mai ratou ki o matou tangata i nga pu, a ka karanga mai kia u atu matou ki a ratou, he mea hoki pea, ma to ratou nui ka mate ai matou, a ka paku nga pu, a ka tangi te pu ka mate te tangata, he pu paku, he tangata kotahi e mate, a na te oho whakarere o ratou i te pu, tu ngoi kore noa iho te iwi ra i te wehi, a ka tingia e te aue, ka hamama te waha o te iwi ra, ka rere ka whati, a ka ora ki te parenga o te awa paru ra kia whiti ai ratou i taua awa, otira kua hoe te tahi o o matou waka ki roto page (120)ki taua awa, ka hoki ano te iwi ra ka whati ano ki te tuawhenua, a ka puhia e etahi ano i taua waka ra, a ka whakaa ta matou iwi ki uta, a kua noho raru te iwi ra i o matou pu, a he nui o ratou i mate, a whati ana ratou ma te ara i haere mai ai ki te aru mai i a matou waka, a ka aru atu hoki matou i te iwi e whati ra, a patua haeretia ana ratou e matou, a he mea whakarau etahi e matou. A ka whati te iwi ra, me te aru atu hoki matou, a ka tae noa ano ki te pa a te iwi ra, a ka tomo ratou ki te pa, me te tomo tahi atu hoki matou te taua ki te pa, a ka patua te iwi ra e matou i roto i te pa, a hoha noa te mahi patu, a kiki noa te pa ra i te tupapaku, a ka topatia nga ika a Tu, a e toru wiki o matou i noho ai i taua pa, a kainga ana nga mea pai e matou, a ko nga tupapaku kihai i taea te kai e matou, he mea mahi ko nga kiko anake o era, ko nga wheua i panga, a he mea tuku ki te komanga kia maroke ai aua kiko i te ra, a he mea kohi aua kiko ki te kete tuku ai aua kete ki te hinu ano o aua tupapaku, kei kino aua kiko i te maku, a ko nga wheua o era, me o era i kainga e matou, he mea tahu aua wheua e matou ki te ahi, he mea kei tikina mai aua wheua e o ratou huanga, kei kohia, a ka mauria e ratou ki nga wahi tapu, a ko nga upoko o nga rangatira he mea kokoti era e matou i nga tinana, a ka kohi ai hei haupu, a ka mau etahi o matou, ki etahi upoko ka whau atu ai ki aua upoko e haupu ra, ko te upoko o te ahi tini rangatira he mea kohi tera hei tumuaki, ara hei te toitoi o taua haupu tu ai, kia pai ai te epa atu ki etahi upoko ano, he mea hoki, he takaro taua page (121)taua mahi na o matou tupuna taua mahi i mua, otira he kowhatu nga mea hei epanga atu, a he kowhatu te mea e epaina, a waiho ai aua upoko nei hei rite mo aua kowhatu, a he mea epa aua upoko ra e matou a mohunga noa aua upoko katoa ra, a na matou na nga kaumatua taua mahi epa i aua upoko nei, ano ka pakorekore katoa aua upoko i a matou, ka mau nga taitamariki ki aua upoko pakaru ra, ka tahuna ki te ahi ki pau ai i te kapura, a ka mea aua taitamariki ra, he mahi ahuareka taua mahi tahu i aua upoko ki te ahi, a ko nga wheua o nga waewae, me o nga ringaringa he mea whawhati te tahi pito o aua wheua e matou, a ka hoatu ai i te rarauhe ki te ahi kia werawera, ka kokono ai ki roto ki te wheua kia rewa ai te mongamonga o te wheua ra, a ka mote ai e matou te hinu mongamonga o te wheua, he mea tuku te rewai ki te mangai o matou ka kinaki ai ki te hinu o te wheua, a he mea tahu e matou aua wheua ki te ahi kia wera ai kei nehua e te hunga na ratou aua tupapaku, kotahi o matou wiki ki taua pa nei, a ka haere ano matou ki uta ki te tau ano i te tahi pa i roto atu o te pa e nohoia nei e matou, ko taua pa nei he mea korero ki a matou e a matou herehere i hopu ai i nga parekura nei. A ka haere matou, a ka kite matou i taua pa, a ka mea a Te-rau-paraha, kia houhia ki te rongo, otira me hianga te iwi i te pa kia mea ai he rongo taketake, kaore he rongo hianga, a ka hohou matou i te rongo hianga ki te iwi i te pa ra, kia kore ai ratou e matau ki a matou whakaaro, a kia riro ai taua pa i a matou, he pa nui hoki taua pa, a he tini ona tangata, a he pio ratou he ouou matou, a ka tukua a matou page (122)karere ki taua pa, ki te hohou i te rongo, a ka tukua ta matou karanga i nga toa o taua pa, i te toru rau ma rima topu, kia haere mai ki te kai i ta matou hakari ki a ratou, a i penei hoki te tini o matou i taua wa, a haere mai ana taua toru rau ma rima takitahi ki ta matou hakari a kiia ana e matou, me noho kinakinaki ratou me a matou tangata ki te kai i nga kai o te hakari, a na Te-rau-paraha nga tikanga o te noho o te iwi nei i roto i o matou tangata. Ano ka tae mai nga kai mo te hakari ra, i a matou wahine te mau mai ki te marae, a ka tae mai aua kai ki te aroaro o te iwi nei me tu a matou tangata ki runga tu maro ai, a ka tae ki te wa e totoro ai te ringa o te iwi ra ki te kai, ma Te-rau-paraha te tohutohu ki o matou tangata, ka patu ai o matou tangata i te upoko o te tangata o te iwi ra, i te tangata e noho ana i te taha matou o ta matou tangata. A ka turia te hakari ra, a ka maoa te kai, ka maua e nga wahine ki te marae, a ka kai te iwi ra i taua kai, a ka tohu a Te-rau-paraha, ka wawara te reo o te tangata ki te tangi me te aue, me te upoko o te tangata e rewha ana i te patu a o matou tangata i penei me te turituri o te ipu e wahia ana, a ka mate taua toru rau ma rima ra i a matou, kahore te mea kotahi i pahure, a ka taupokina te pa ra e o matou i patu i te iwi nei, a na te wehi o te iwi ra i te patunga e matou i o ratou toa, hore he ngoi, hore he aha, a taea ana te pa ra e matou, a patua ana nga mea i pai ai matou, a whakaraua ana nga mea i paingia e matou, a oho rawa ake te iwi o te pa ra, kia mate ratou.

page (123)

A no tenei whawhai a Hongi-hika i horo matahi ai i te kanohi tangata, a te tangata i horoa nei ana kanohi e Hongi, he tangata ai i patu i te tupuna. Ka hika a Hongi-hika, a he uto aia, koia ana karu i horongia ai e Hongi, a ko te ingoa o taua tangata ra ko Te-keke-ao.

A he parekura enei i turia i te wa e taitamaiti ana ano a Hongi-hika, a no mua rawa atu ona i haere ai ki Ingarangi.

Ko nga mahi nukarau, me nga mahi konehe me nga kohuru me nga mahi he katoa a te taua nei i mahi ai, he mea ake e Te-raua-paraha aua mea katoa ki te taua a Nga-puhi.

Ko a matou rangatira o taua ope nei ko Nene, ko Hongi-hika, ko Patu-one, ko Te Whare-papa, ko Moe-tara, ko Te-rangi-hae-ata, ko Te Keke-ao, ko Tawhai, me te tini noa atu o te hunga kua mate, a o enei kua kiia nei, ko Te Keke-ao raua ko Moe-tara kua mate.

Kotahi tau o matou ki taua taua, a ko nga wahi katoa o matou i haere ai, he mea muru e matou nga kai katoa o taua wahi, me nga waka katoa, a he mea tahu ki te ahi nga mea katoa, e pau i te ahi.

I te wa i haere atu ai ta matou taua i Nga-puhi, e rima rau topu o maua, a i te wa i hoki ai matou ki te kainga, e toru rau topu ano o maua i tae ki te kainga tupu, a ko a matou rangatira i mate turoro, me nga mea i mate i te patu, i pakipakia o ratou upoko e matou, kia tae mai ai ki te kainga ki nga whanaunga, a ko nga herehere i hoki mai i a matou, i patua era e nga whanaunga o matou i mate i te taua, hei kai ki te kainga, a i patua enei herehere e te page (124)hunga i te kainga, hei kai ki reira, hei utu mo era i mate i te parekura, a hei kai ano hoki ma te hunga i te kainga i pai a i reka te kikokiko tangata ki a ratou, a he nui nga herehere i tahuti i te ara, i a matou e haere ana i te ara o te taua, a kihai enei i mate i a matou.