page (X2)

Upoko II
Nga Uri A Rahiri (Nga-Puhi)

page (8A)

He tini noa iho nga tamariki a:

page (9)

Ko Tarahawaiki te uri o Raparapa:

Ko Ngatitautahi te uri o Tautahi, ko te iwi e noho nei i Kaikohe i enei ra:

Otiia ko Uenuku te tamaiti mata mua ko te mea i mahue ai te wahine tua tahi a Rahiri he roi, i maeinga iho e Rahiri ki tana wahine kia Ahua-iti "Ka tae mai au autane ka paoi i nga roi nei ma raua," a kihai aua roi ra i paoia e Ahua-iti ma raua, he roi ke nga roi i paoia e te wahine, koia i mahue ai a Ahua-iti i a Rahiri, i mahue hapu ai, a whanau noa a Ue-nuku-kuare, i kiia ai taua ingoa nei mona a Kuare, kahore he tangata ako i aia ki te karakia, me nga mea tapu o mua.

He tamahine aua wahine nei na Ue-oneone.

No Waikato a Reitu he tamahine na Kokako: i pirangi a Reitu ki a Ue-oneone i te wa i haere atu ai a Ue-oneone ki Waikato, he haere manuwhiri tana ki reira.

Kei Whangape te kainga o Ue-oneone:

page (12)

A man in ancient time at the Bay of Islands made a canoe being so proud of her sailing, as she was very swift he uttered the following which has become a proverb:

"Korihi te manu kei whangarei au."

(The time a bird takes to sing its song I can go from here to Whangarei.)

page (10)

He tua tangata tenei, muri iho i a:

Ko te tupuna tenei o te iwi e kiia nei i Hokianga ko Nga ti Korokoro, a ko Kai-rewa te tupuna nona nei te uri i a Parehamine e noho nei i Opara i Hokianga: no Waitemata tenei wahine a Maro hawhea he tamahine na Rangi tau-heke, i pirangi mai ki a Tuiti, he haka, te mea i kitea ai, ka tu te haka, a ka pai te haka a Tu-iti mate tonu atu taua wahine ki aia, he puhi taua wahine, ka mutu nga ra i noho manuwhiri ai a Tuiti i Waitemata, ka eke aia i te waka e hoki mai ai aia ki tona kainga ki Nga-puhi, ka homai te whitiki a Rangi tau-heke, he ngakau kia Tu-iti kia tikina atu nga tangata o Tamaki kia patua, ka mea a Tu-iti i tana whakatauki:

"Koroki te manu
I runga i Tamaki
Kei whangaruru au"

Kihai aia i pai ki te kohuru, ka hoe te waka a Tuiti a ka ra te takutai o Whangaparaoa, Te Kawau, Whangarei, hoe tonu a u noa ki Wai-tangi i Tokerau, ka tae aia ki reira page (11)ka mahi aia i te mea hei hanga whare mana, ka hanga te whare, ko te ingoa o taua whare ko "Tahuhu-rua", ka oti te whare, ka haere a Tuiti ki te rapu kiwi i Taiamai, a nana na Tuiti i kitea ai tenei whenua a Tai-a-mai, ka kite aia i te pai o te oneone ka mea aia "Rite tonu te oneone o tenei kainga ki to Tamaki oneone," a romiromia ana eia taua oneone ki tana ringa, a ka piri piri te oneone ki tana ringaringa, a ka pikaua aua oneone kia kite te wahine, a ka taimahatia e aua oneone whakarerea ana etahi o aua oneone, a ko te wahi i whakarerea ai aua oneone huaina ana ko "One-waha" kei Puke-tona i te kaweka i te ara ki Pa-karaka, koia matou i tope ai ki Tai-a-mai, na to matou nei tupuna i kite a nana i para i ngaki hoki a Taiamai:

Kei Paihia a Tiraha e noho ana, ko tana matua ko Papa i mate ki Rotorua, he mea kohuru ra Te Rauparaha, ko te take tenei i tikina ai a Rotorua i patua ai nga tangata o reira e Nga-puhi.

He mea whakawai a Papa i mate ai ki Rotorua, he mea hanga ki te whare, a meinga ana a Papa me ana hoa kia noho i taua whare hei manuwhiri.

Kua oti ke te hanga te taiepa tiketike ki waho o taua whare a karapoti katoa taua whare i taua taiepa tiketike ra, e ono tekau a Papa ma, e ono rau o te tangata whenua.

Ka patua nga kuri Maori e te tangata whenua, a ka tahuna nga huru huru ki te ahi, kia puta ai te haunga ki te manuwhiri, kia mea ai ratou, he kararehe kua patua hei kai ma ratou, kaore he hianga kau.

page (12)

Ka whakatika a Te-rau-paraha ka waiata i tona karakia, koia nei nga kupu o taua karakia:

Upoko Tua-tahi
He tamariki ranei koe
Kia akona he mahara e ra
Ngaua i te wiwi
Ngaua i te wawa
He Papa-tu-a-nuku
Homai taku tu
Homai taku maro
Kia hurua, kia rawea
Kia hara paki
(Kia horo pa atu)
Maua ko te toa
E hara (haere) mai nei
(He maro aha te maro?)
He maro rere te maro
He maro nguha te maro
He maro kai taua
Na Tu-mata-u-ea
(Hariri, harere)
Nini e nguha
Ka kai te Rangi e tu nei
Ka kai te Papa e takoto nei
Ka kai Tawhiri-matea
Rutua i runga
Rutua i raro
Rutua i o Tara-pakihiwi
Haere ake ra
Te ihi o nga toa
Te mana o nga toa
Te whatu teatea (te atea) a Nuku
Teatea ki atea o a Rangi
Hari ana te Po
Hari ana te Ao
Tena hoki ra
Te whatu ka rere
Ko te whatu a te Pukenga (Kupenga)
page (13) Tau-Koroki
Ko te whatu
O te wananga
Tau Koroki
Ko au ki runga
Tau Koroki
Ko au ki raro
Tau-Koroki
Tena te rakau
Na Tu-te-rangi-harura
Te rakau na
Na Tu-te-rangi-ngatoro
Ko te rakau
Na kai hika
Ko te rakau
Na Kai-ure
Waerea te marutuna
Waerea te maruwehi
Waerea atu ra
Tare-koreke atu ana
Ki taha ki e - i
Upoko Tua-rua
Ka waere ka waere
Makereta
Ka waere ka waere
I runga, Makereta
Ka waere ka waere
I raro, Makereta
Kaikai kutu Makereta
Kaikai riha Makereta
Whakatahia te kukakuka
Whakatahi
Whakarerea te kukakuka
Te roua atu
Te kapea mai
page (14) Roua ki whiti
Roua ki tonga
E tu te rou
Tena te rou
Rouroua, tena
Taka te kape
Kapekapea
Ka eke i to ihi
Ka eke i to mana
Ka eke i runga
Ka eke i raro
Ka eke i te mana (maru) o Nuku
Mana (Maru) o Rangi
Te ihi nei
Te mana nei
Ka eke i to ihi
Ka eke i to mana
Ka eke i to maru a Nuku (Auku)
Maru a Rangi
Te-ihi nei
Te mana nei
Nga-toa nei
Ko Tai-koki (paku)
Ko Tai-korea (pake)
Ko Tai-takoto-ki-raro
(Ka) Ma Peruperu (na)
Ma whawha whiwhi
(Ma Hihi, ma rawea)
Na rawe haere
Ma Hihi
Aki ra te ihi
O nga toa
Te maro o nga toa
Te whakiki
Te whakaka
Teatea a Nuku
Teatea a Rangi
Huri ana te Po
page (15) Huri ana te Ao
Tena hoki te rakau
Ko te rakau a
Tu-te-rangi-ngahuru
Ko te rakau a
Tu-te-rangi-ngatoro
Waerea te waere
A maru-iti
Te maru rahi
Waerea atu ra
Tare-koreko atu
Ana ki taha ki e i
Rua hoaia te umu nei
Ma rawe, whaia
Hapainga te umu nei
Ko rutua tiki maomao
Hoatu te umu nei
Ko rutua (Kori-tu)
Harore i runga
Harore i raro
Harore i tangata
O Oko-tahi (Hoko-tahi)
Ka whanatu te umu nei
Ki te po uriuri
Ki te po tangotango
Ki te po wawahi
A Hine-ruaki-moe
Haere ki raro
Ki a iro i raro
Ki a ngaro i raro
Ki a Tamumu i raro
Ki a Nga-hue i raro
Ki a Ketoketo i raro
Te tautiaki mai ai
Te ika a te aitu

page (16)

He karakia tenei (e rua ki moe) e karakiatia ana e te Maori ki tana (te tau tiaki) mai mano, ana haere aia ki te tini, a hoe (ai te ika) aru ano hoki, a mo Te-po-nui te (a te aitu -) tahi ona ingoa, he mea waiata i Te-rau-paraha ki te iwi o Roto-rua, kia patua te manuwhiri a Nga-puhi.

Ka mutu te karakia a Te Rauparaha, ka patua taua manuwhiri, ko tahi rawa ano tangata i ora ko Te Maanga tona ingoa i peke hoki aia i runga i taua taiepa tiketike a ka rere aia ki te wai, a ka kau i te moana, i kohurutia hoki ki te motu ki Roto-kakahi, he roto kei waenga nui o taua roto te pa i te moutere e tu ana, ko Motu tawa te ingoa o taua motu me te pa ano hoki.

Ka kau a Te Maangi i te wai o taua roto, ka arumia ki te waka, a tokorua tangata ki te waka ka arumia a ka mau a Te Maangi i a raua, otiia he tangata maia a Te Maangi, ka patua aia e aua tokorua i te waka, ka ruku aia, a ka he te manawa ka puea ake ano aia, ka patua iho ano aia e aua tokorua, ka mau a Te Maanga ki te ihu o te waka ka peke ake aia ki te waka, ka oma aua tangata ki te kei o te waka, ka mau a Te Maangi ki te hoe ka patua nga tokorua ra eia ki te hoe ka peke raua ki te wai, ka riro te waka i a Te Maangi, a ka arumia raua eia ka patua, e rua i mate ngatahi i aia, ka hoe aia ka u ki uta a ka haere mai aia i te tua whenua ka ahu mai ki Nga-puhi, ko aua hoa i patua ra i te pa he mea kai era e te tangata whenua, i ngahoro katoa nga niho a Te Maangi i te patunga e aua tokorua i aia i te wai e kau ana:

page (17)

Ko tona tangata toa tenei, he tini nga parekura i hinga i aia:

page (17)

Na "Te Wha" enei tamariki a "Pao" a "Pui".

page (18)

page (19)

Ko te mutunga tenei o to Rangi-mitimiti uri.

He tini nga uri i roto i enei.

Ko te tini noa iho o ana uri e 7 mate katoa i te parekura i te whawhai i Te Kope-mana kei Whirinaki.

Ko Puke-aitanga i Wai-hou te kainga ia i mahia ai aua tini tamariki nei e 7. Kotahi anake i ora mai. Ko Meto me te tuahine me: tenei ano te nuinga o nga uri o Te Patu, taihoa e korero.

Ka mate a Te Ngawa i te parekura i te Rau-kumara. Ka moe ki a Te Kuta ia Nga-peka.

page (20)

Ko tena tangata toa tenei ko te tumuaki o nga toa katoa. E matau ana nga iwi katoa nei ki te toa o tenei tangata. He tini nga toa nunui i raro i aia, otia e kore aia e poka noa ki te whakatika, he rapu utu hoki tana, he rangatira nui hoki aia apiti atu ki tana toa. Nana i whai mana ai tenei iwi a Te Popoto a taea noatia tenei ra, he tangata matau ki te whakaaro mo te whawhai.

Taihoa atu e korero nga taonga o tenei tangata ko ana whakaaro i korerotia ano i te whawhai i O-kai-hau nei:

page (21)

I kainga hoki te matenga o Papa e te More, o te tangata i kohurutia e Te Rauparaha ki Roto-rua nei koia tenei ingoa a Te Kiore.

page (22)

Ko tena tangata toa tenei, a ka rongo aia i te rongo tea o Rekereke, ka haere aia ki muri-whenua, a ka tae atu aia ki a Rekereke ka ui atu aia ki a Rekereke "Kia pehea te roa o te tao?"

Ka mea mai a Rekereke "Kia tahi maaro haranga," a ka mea atu ano a Rekereke "Ki te mea ka riro to tao i te hoa riri pakia ki o ringa ringa."

Ka mea atu a Rekereke ki a Tai-ka-horo-mai "Ka hia ra o mataika?"

Ka mea atu a Tai-ka-horo-mai "Ka ono." Ka mea atu a Rekereke "Kotahi aku i toe ake i a koe, ko te whitu."

He mea nui whakaharahara tenei mea te mata-ika kia matou, e kore nga tangata e patua ana ki te koraha ki nga kainga ranei e meinga he mata-ika, e kore ano hoki e korerotia otira ka timataria te tatauranga ka rera nga kapa tatau, ka puta te toa ki waenganui ki te takiwa haere ai rua maaro te whanui o te takiwa: ahakoa e rua te kau tangata ki te wero i taua toa e kore aia e tu, ka peke taua toa riro katoa mai te tangata i tikina atu e taua toa i roto i nga mano tini o aua hoa whawhai. Ka meinga tenei he mata-ika.

Ka hokimai a Tai-ka-horo-mai ia Rekereke ka timata te whainga i te kou-onepu ka uru a Tai-ka-horo-mai ki taua parekura, ka puta aia i te tahi taha ka puta a a Tai-omanga i te tahi taha, a tokorua nga mata-ika a Tai-ka-horo-mai, a kotahi ano te mata-ika a Tai-omanga, ka whati te hoa riri a ka tae ki runga ki Rangatira, ka paia te whakahoki, ka whati te tahi ka riro te tao a Tai-ka-horo-mai, a pakia ana eia ki ana ringa ringa, a rite ana ki te korero mai a Rekereke ki aia, "E riro to tao pakia page (23)ki o ringa ringa."

Ka peke a Tai-ka-horo-mai, ka mau i aia tokorua tangata, a kihai aia i maru, ka paia te whakahoki, ka ara ake te tahi o aua mataika tokorua ra, ka hopukia eia te waewae o Tai-ka-horo-mai ka patua tona matenga, otira takoto hangareka ana aia ai ano kua mate, a ka mea te kai patu kia kotia a Tai-ka-horo-mai, kia kotia te matenga, hei mokaikai, ka mea atu tetahi tangata ano, "Kaua e kotia te matenga, he matenga kino kahore he moko," a ka mahue a Tai-ka-horo-mai i te kai patu, a i muri iho ano ka ara ake aia haere ana, ka paia te whakahoki ka patua katoatia.

Ko te timatanga o tenei whainga he ngakau na Tane-miti rangi mo tona oranganoatanga te patu e tana tao kete. I haere atu a Tane-miti rangi kia kite i tana tuahine, ano ka po ka moe i roto i te whare a ka waenganui po ka puta te tane o te tuahine ki te mimi, ka mahue iho ko Tane-miti rangi anake raua ko te tuahine i te whare, ka hae taua tangata ka mau ki te mere hei patu i a Tane-miti rangi, ka puritia te mere e te wahine, a kihai i maru a Tane-miti rangi, ka ara ake aia i te ata ka mea atu tana tuahine "Kihai koe i oho ake i a maua e whawhai nei."

Ka mea atu a Tane-miti rangi "Kahore."

Ka mea atu te tuahine "Ora noa ra koe i napo naku i pupuri te mere."

Ka tupu te ngakau o Tane-miti rangi, ka hoki mai aia ki tona kainga. Aro ka tae ki te raumati ka whakaaro aia ka hui hui mai nga tangata ki Nuku-pure ki te whawhaki karaka, ka mea aia "Tenei pea taku aua ngakoikoi ka nohoia." He ika te ngakoikoi, kaore he tangata ke tana e korero nei.

Tenei ano tetahi parekura a Tai ka horo mai page (24)i muri iho i te parekura i "te Kouonepu," ko te hau te makuru te ingoa kei Hutoia i Wai-hou, i haere atu nga tangata ki te whawhaki karaka i Waihou, a ka eke ki runga ki te waka ka mea Nga-peke, tenei ano taku moe, e waiata mai ana te atua o te po ki au, he mate ia nei, ka whakahua aia i te waiata koia nei nga kupu o taua waiata:

"E tama na Tu e i
E tama na Kai e i
Kauia te awa i Rua-mahu e i
Ka whakaoti to uri ki tua e i"

Ka haere ano taua puni tangata tae atu ki Wai-hou ka moe, oho ake i te ata ka haere a Tai-ka-horo-mai ka waiho te nuinga, ka haere aia ka tae ki Hutoia ka kake aia ki runga ki te rakau karaka, a ka ronga atu aia i te taua e korero ana, e miharo ana e mea ana "Na ra te karaka hua." Otira kihai a Tai-ka-horo-mai i kitea atu e te taua ra, ka hoki aia ki tana nuinga ka mea atu ki a ratou "Ko te whakaariki," ka paia te hapai e ratou, a ka tae, ka tutaki, a ka tu ka tatau, te werohanga o te tao mate rawa ko Huti, ka puta a Tai-ka-horo-mai ko te mataika, ka whati te taua ra, ka patua, a kotahi rau o ratou i mate i a Tai-ka-horo-mai ma.

Taihoa e korero etahi o nga uri o Meto.

page (25)

Ko taua ingoa nei he awa, kei Whirinaki no te mea i mate a Taura tu maru ki reira, koia te tane o Tu tahua i te parekura i Te Kope-manawa, a ka mate a Taura tu maru ka kowhitia te kanohi e Wharetokua, mauria ana ki Tokerau hei rahui pipi, koia i tangohia ai a Tokerau e te Popoto i mua.

Ko tena tangata kohuru tenei he tangata toa ano hoki, he tini nga tangata i okaia eia, e kore hoki e tae atu te tahi tangata ki aia i te wehi ki aia.