Te Pa I Haruru I Wai-Tangi
(Nga-Puhi)

Na te iwi a Puhi o Whanga-roa i huaki te pa i Haruru, a kihai te pa i taea e ratou e Nga-ti-uru.

Te take i patua ai taua pa, no te mea na nga tangata o te Wai-mate ratou i pei atu i te whenua i Manawa-ora i tua atu o Korora-reka, a koia ra te take i huakina ai taua pa he pa noho no nga iwi o taia-mai i nga ra o te raumati ki te hao ika, kihai i taea taua pa ra e Nga-ti-uru, a hoki ana ratou, ka ra te Kerikeri te ara, a noho rawa atu i te rere i Aniwaniwa, a ka huakina a te taua aru atu a Hongi-hika ki reira, a ka patua a Nga-ti-uru ki reira, a kainga ana e Hongi ki reira.

A he roa noa atu te wa i kitea ai nga umu i taona ai taua iwi i reira, a no nga ra o te pakeha i tae mai ai ka ngaro aua umu.

No Hongi hoki tana whanga e noho ai ki te hi ika, i ona wa e hiakai ai ai ratou.

Nga Maunga Tapu A Nga-Ti-Hine
(Nga-Ti-Hine, Nga-Puhi)

Ko nga puke whakamana tenei a tenei iwi a Nga-ti-hine:

Ko	Umu-whao
	Matori
	Motatau
	Te tarai o Rahiri
	Te kie kie
	Whawha nunui

Ko enei puke he tapua tonu kia matou.

Te Whawhai I O-Tu-Ihu
(Nga-Puhi)

Ko Rangi-wehe-kura, he pononga hopu mai na Nga-puhi i aua parekura ki nga iwi o runga a moea ana e Hau-pokia hei wahine mana, a he mea kohuru taua wahine i te ara i Pa-keretu a ahu atu ana i Te-ahuahu anga atu ai ki Wai-ma, na te tahi tangata o Te-mahurehure o te iwi o Pi i kohuru.

He tohunga a Hau-pokia, a ko etahi o te iwi o Te-mahurehure i mate kongenge, a i mea taua iwi na Hau-pokia i makutu aua tangata, koia taua iwi ra i patu ai i a Rangi-wehe-kura, te wahine a Hau-pokia.

No Nga-ti-kahu-ngunu a Rangi-wehe-kura, o Ahuriri, a ko Te-mau-paraoa, he pononga ano na Nga-puhi, mo taua iwi ra ano, a he maia, a he mohioo, koia a Te-mau-paraoa i noho tahi ai i nga rangatira o Nga-puhi, a no te mea i ngaro noa iho a Kiri-mahore, te tahi wahine o Nga-puhi i Te-uru-ti i Korora-reka, a whakapaea ana na Te-mau-paraoa aia i kohuru, a i noho a Te-mau-paraoa i te pa i O-tu-ihu, a Po-mare raua ko Kauiti, a ka kiia na ratou tahi taua kohuru.

A he mea whakaeke taua pa a O-tu-ihu e Titore raua ko Pi hei utu mo Kiri-mahore, a ka mate a Pi, a Koukou, a Moe-atarau, me etahi atu ano hoki i mate, a no muri iho taua wahine ra a Kiri-mahore i hoki mai ai ki Toke-rau, i te mea i eke aia i te kai-puke a rere atu ai ki runga.

He Whakapapa Korero Na Te-Au-Pouri
(Te-Au-Pouri)

Kotahi kai-puke i tu mai ki te pito ki raro nei i nga ra o mua rawa atu i nga kai-puke i u mai i nga ra i u mai ai te tahi ki raro mai i Mango-nui. E kiia ana, ko te ingoa o te whenua i rere mai ai taua kai-puke ko Te-upoko-o-tamoremore, a ko te ingoa o taua kai-puke ko Te-pu-tere-o-waraki, taihoa nei e u mai te kai-puke mataati ki Tokerau i nga ra o te oranga o te matua a Nene raua ko Patu-one.

Kotahi tino kaumatua o matou i korero i ana korero i rongo ai aia i nga koeke o mua i mea, he mohio rawa aia ki nga korero o mua, o nga whawhai, me nga heke, me nga wake rere atu i te Au-pouri, me nga kai-puke u mai i reira, ara nga kai-puke i tata mai ki uta, a hoe atu ai te tangata whenua i o ratou waka ki te titiro i aua puke ra.

E mea ana taua kaumatua i te tau 1839 i korero ai aia i ana korero ki a matou a na Mato i korero mai ki au, ki a Patiki. Kua tae nga paparanga ki te rua te kau ma waru ki aia, o ana tupuna i noho ai i Aotea nei a ko ia te tangata o to ratou iwi i tohia hei tohunga mana e ako nga korero o mua, a i akona aia e tana tupuna ki nga korero o mua, a i mohio aia ki nga ingoa o nga tangata no ratou nga ingoa i aua paparanga e rua te kau ma waru nei.

E mea ana nga korero o aua tangata ki aia i whati mai ona tupuna i runga i o ratou waka, i heke mai i nga moutere o te moana ki te hau raro o te moana o Kiwa, te ingoa o te tahi o aua moutere ko Wai-roto, te ingoa o page (231)tetahi ko Hawa-iki, a te ingoa o te tahi ko Mata-ti-ra.

Ko Wai-roto te motu i rere mataati mai ai ona tupuna, a rere mai ki Hawa-iki, ka noho i reira a roa noa ka rere mai, a Mata-ti-ra ka noho i reira a roa noa ka rere mai ki Aotea nei noho tuturu ai, i te mea he whenua nui tenei a i rere mai ratou whaka te ra huru, ara i rere mai i te marangai, i rere mai hoki i te auru, te take i rere mai ai ara i heke mai ai i Wai-roto he hae na te teina ki te tuakana, a he ngakina kumara te tahi, he maara tautetetete, a ka rere mai te tuakana me ana pori ka rere ki etahi moutere, a u noa mai ki Aotea nei, a rokohanga mai e ona tupuna nga iwi tuturu ake o enei motu e noho ana Wai-apu, he mea hoki ki hai nga waka i u tuturu ki muri whenua, i hoe tonu ara i rere tonu ki ia wahi ki ia wahi titiro haere ai i te pai kainga, a ko te uri o Toi te iwi i noho i uta i kite ai ona tupuna i O-hiwa, a roa noa o ratou i noho ai i reira, ka rere mai ano ka hoki mai ki Porangaranga, a noho tuturu iho ana i reira, a ko te iwi tuturu o te whenua i Kai-taia ko te iwi o Kui, a na Nga-ti-whatua ratou i pei haere, a noho rawa atu taua iwi i Kopu-tauaki i runga atu i Tauranga, a noho ana ratou i te nui o te whenua i Kai-taia, ara te iwi o te tupuna o Wehi ma.

Te moutere i rere mai ai nga tupuna o Mato, he whenua kai, tupu ai te kumara i uta i nga wahi koraha o taua moutere i Wai-roto, a kai ai ratou i te kai, a ora ai te noho ano ka tini te iwi ka hae te teina, koia hei ariki mo ratou, a tu ana te riri pei a te teina i te tuakana page (232)a heke mai ana te tuakana me ana pori me tana whanau ki te moana rere mai ai ki te rapu kainga mo ratou.

I u ki Wai-apu te heke nei, a ka whanau mai i reira nga uri tokotoru a ko Po, te tokotoru o ratou, a ka ahua nui aia a Po, ka heke mai te iwi nei ki Kai-taia, a ka noho i reira, a tae noa ki te wa i whanau ai te tamaiti ra a Puhi, a ka puta te iwi a Nga-puhi i aia, a ka marara haere te iwi ra, a ka peia a Nga-ti-awa e Nga-puhi, atu ano i Kai-taia, i Hokianga, a ka heke tera ka hoki ki Kai-para a Tara-naki atu ana, a ka heke tera i Mango-nui o Nga-ti-awa, ka heke, noho rawa atu i a Kauri i Tauranga.

I nga ra o mua, kahore kau he papatu a aua tupuna nei, he tautete kau ki ta te arero patu, he kupu te whawhai, kaore e mau patu.

He tini nga waka i eke mai ai o matou tupuna, a e ki ana te kaumatua i rongo ai a Mato, a korero mai ai aia ki au, he waka nui aua waka me o ratou waka haumi, hei mau kai mai mo te iwi i nga waka tapu, he tupuna tapu hoki aua tupuna o matou, tapu te tangata, tapu te whare, tapu nga kakahu, tapu katoa nga mea o a matou ariki.

E ki ana aua tupuna ra, he kuri nunui te kuri o etahi moutere nui i tata ki te motu i noho ai a i heke mai ai o matou tupuna i Wai-roto, a kahore kau he kai tangata o o matou tupuna i aua ra, taihoa nei e kai tangata, no te wa o te mau patu, a o te papatu parekura, i kai ai matou i o matou hoa riri, hei ngaki i te mauahara a te ngakau puku riri, e hara i te mate kai kore i kainga ai te tangata, engari he kai page (233)i te hoa riri, kia ngata ai te ngakau kino ki aia.

He wahi pumahu rawa atu aua moutere ra, a noho tahanga ai te tangata i te roa o te tau, a iti noake nei te kahu, he maro kau nei.

Ko etahi iwi o reira he pokerekahu, ara he mangu kere te kiri, he iwi haunga te noho tata mai, a ko etahi iwi ano o aua motu ra, he kiritea a he iwi ata noho, he mahoro te uru, he iwi ahuwhenua ko nga uri parauri piro ra, he potetete te uru, a he iwi noho paru noaiho ai, ngaki ai ano ia i te kai, e hara i te iwi tino ahuwhenua, pai ai ki a ratou ake kino ai ki te iwi kiritea, a noho kahu kore ai aua mamangu ra, ko te uru he kehu, ara i ahua whero, a kahore i tikitikia, he mea puhipuhi kia puhihi a nui noa atu te ahua pokuru, me te take wharewhare nei i te tu mai.

Ko nga waka o a matou tupuna i eke mai ai i takoto ki Ranga-unu a popopo noa iho i reira, a kotahi kai-puke i u mai ki reira, a kotahi o ratou i riro atu i taua kai-puke, a ngaro tonu atu a mo muri iho ka u mai ano te tahi kai-puke, i u mai ki te tiki wahie mai pea, no te mea he wahie te mea i utaina nuitia ki taua puke, a homai ai he kahu kura ki te iwi i uta, a mo muri iho o tenei ka u mai a Kawana Kingi, a nana te poaka i kitea ai ki reira, me te riwai, me te puka.

Nga kahu o to matou kainga i rere mai ai i tawahi he aute nei he rakau aute mahia ai te peha o taua rakau, a ko te tinana o te rakau hei poito kupenga, a mahia ai te hua o o reira rakau hei hinu, ara he mea tahu a roto o aua hua ra, puta mai ai te hinu, he Ni te ingoa o aua hua, i penei te nui me te upoko tamaiti nei, maua mai ai taua tu kai nei ki konei, me te uhi-kaho, a kihai noa ake i tupu, a kua kore i enei ra.