Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko III

page (26)

Upoko III

Ko Te Korero Tenei O Hihiotote
(Nga-Puhi)

Ko tona kainga kei Otaua, ko tana mahi, he patu tangata, e kore te tangata e haere noa ia Hihiotote i namata, ko tana mea whakamate tangata, he maire he mea whakakoi nana, mete koinga oka na te Pakeha.

Ka noho ia i tana kainga, ka rongo ia i te reo tangata ka mau ia ki tana ko meke, mau atu ki tana oka kahaerea e ia ki mua o te ara noho ai, ka puta atu aua tangata haere kua karanga atu a Hihiotote, haere mai haere mai, ano e karanga atu ana i runga i te ngakau rangimarire, page (27)me tera hunga hoki e haere mai ra huanoa e karanga mai ana i runga i te aroha, kua hongi ukau ano te ihu, katahi ka werohia ake ki te korokoro, ko tana oka he mea titi ake i roto i te whiri o tana komeke, ka mate ka mauria e ia ki tana kainga, ka mahia e ia ka huahua ina hei kai mana. Pena tonu tana mahi, tae noa ki te ngaronga o te tamahine a Mahia, ka matau ano a Mahia kua mate tana kotiro ia Hihiotote, ka hanga a Mahia i tana putara, he kauri, ka oti katahi page (28)kahaere raua ko tana tamaiti ko Orokewa, i haere atu raua i to raua kainga i Awarua, ka ahu taraua haere ki Mataraua. Putanoa ki Otaua, ka eke raua ki Puke Kaka, ka noho raua ki reira, katahi ka whakatangi a Mahia i tana putara, ko tana tamaiti ko Orokewa, peka ana ki tahaki noho ai, rongo kau ano a Hihiotote i te tangi o te pu tatara a Mahia, tena rawa to tangata te rere ake na, mau atu ki tana ka kahu kowhiro, ko tuia mai te koikoi ka tika ake papa i tana whakatika ka hari hoki ki tana kai e whaka page (29)tangi maira i te pu tatara, haere tonu ake kua puta ake, kua kite iho a Mahia katahi ka karanga iho a Mahia, haere mai, ka tara ake hoki nga waewae o Hihiotote ki te haere mana, kua tata mai, kua tuku mai i tana ihu ki te hongi, ka kitea atu e Mahia i te koinga o te oka a Hihiotote ka puta ake i te whiri o tana komeke, katahi ka patua e Mahia ki tana pu tatara, tukua mai ano e Hihiotote, kahemo, katahi raua ka wawau, ka pekea, mai e Orokewa, ka hinga a Hihiotote ki raro, ka puta tana pepeha he mea ki ake i raro:

"I tokoruatia Hihiotote i mate ai"

tukitukia ana ka mate Hihiotote, ia Mahia raua ko Orokewa, ka ora te tangata, i aua ra, no te matenga o Hihiotote ko te mutunga tenei o nga korero o Hihiotote.
page (30)(1)

Hihi-O-Tote
(Nga-Puhi)

He korero tenei mo Hihi-o-tote, ko tona kainga kei O-taua. Ko tana mahi he patu tangata hei kai mana, he mea hoki ko taua mea pai rawa atu hei kai mona, ko te kiko kiko o te tangata. E kore te tangata e haere noa i te wehi ki a Hihi-o-tote, he tangata aia e tino wehingia ana e nga iwi katoa o Nga-puhi, a ko tona kainga i noho ai, e kore te tangata e tata atu ki reira kei patua aia kei kainga e taua tangata kohuru.

Ko tana mea whakamate tangata he maire, ara he maire te rakau, he mea hanga eia hei tao, e hara i te tao roa nei e maua nei ki te tini o te uri nui aua whawhai i te tino o te parekura, e hara, otira he tao poto poto nei penei ano te roa, me te pito o te ringa ringa a tae noa ki te hiki o te ringa ringa, a he mea mahi waru eia ki te mata tuhua kia tino koi rawa ai te pito o taua tao koia ano te koi me te koi mata nei aua wahia hei wiri i nga puta mo te niao o te waka.

Ana mahi e mau ai te tangata i aia te patu ka noho aia i tana kainga, a ko ia anake, kahore kau ana wahine, e kore hoki te wahine, e moe i aia, kei patua kei kainga, ka noho aia i tana kainga, a ka rongo aia i te reo tangata, ka mau aia ki tana meke, ara ki te komeke, he kakahu tenei mea, he peru me te ngare otira he mea matatoru rawa tenei, a ko te whiri o runga me te whakahake nei, i tino nui rawa to tenei, koia ano kei te nui renga renga tangata.

Ka rongo aia i te reo tangata e haere ana i te ara, ahakoa i te ara tawhiti noa atu, ka kakahu aia i tana meke, a ka mau ki tana oka maire ka haere aia ki mua o te ara noho ai, a ka puta atu te tangata haere, ka karanga atu a Hihi-o-tote "Haere mai, haere mai," ano e karanga atu ana i runga i te ngakau rangi marie, me te tangata haere hoki, e hua ana aia e karanga atu ana a Hihi-o-tote i te pai, me ta te tangata nei karanga atu ano i runga i te pai page (31)(2)ka haere atu te tangata haere noa nei ki te hongi ki a Hihi-o-tote, e noho ana hoki aia i te whenua, e noho tuturi ana, a ka piko iho te tangata haere ki te hongi, ara ka tuku iho te ihu ki a Hihi-o-tote, a u kau ano te iho o tenei o te tangata haere noa, ko te maire ra i kuhua ake i roto i te whiri o te meke ra, i raro tata iho ano o te kauwae o Hihi-o-tote, a e ngaro ana i te nui o te whiri o te kakahu ra, ka werohia ake e te tangata ra ki te korokoro o te tangata haere nei, a ka mate te tangata, mate kau ano ka mauria ki tana kainga, ka mahia eia. Ka huahuaina eia hei kai mana, he penei tonu tana mahi, a tae noa ki te ngaronga o te tamahine a Mahia, i patua ano hoki taua kotiro e Hihi-o-tote.

Ka mohio a Mahia kua mate tana kotiro i a Hihi-o-tote, ka taka tana ngakau utu i te pouri ona mo tana potiki, a ka tae aia ki te rakau, ka mahia hei pu-tara, ka oti no ano he kauri te rakau i hanga ai taua pu-tara, ka oti te mea ra, ka ki atu a Mahia ki tana tamaiti ki a Oro-kewa, "E kino e pouri ana ahau ki to tuahine, e kore au e moe i te po, e tangi tonu ana a roto i au ki taku kotiro, taua ka haere ki te taki taki i te mate o te tuahine, kei ngau kino i au te aroha a ka rahua au e te mate."

Ka mea atu a Oro-kewa ki te papa, "Nau i mea kia haere taua, ae, e tika ana."

Ka whakatika atu raua i to raua kainga i Awa-rua a ka ahu ta raua haere ki Mata-raua, puta noa ki Otaua, a ka eke raua ki Puke-kaka, ka noho raua ki raro, ka tae a Mahia ki tana pu-tara i mahia ra eia ka whakatangihia eia puta ana te wheoro o te reo o te pu-tara ra ki tawhiti, i rangona mai te tioro e te tini o te kainga.

Ka noho nei raua i reira, a ka tangi te pu-tara a Mahia, ka ki atu te matua ki te tamaiti, "Nei koe e Oro-kewa, e rongo te nanakia ra i te reo o taku pu-tara, page (32)(3)nei rawa ano pea aia te haere mai ra, me peke koe ki tahaki noho moke mai ai, waiho maku e patu ana puta mai."

Ka mea atu a Oro-kewa, "He tika, nau ka kaha, mau anake ta taua whakautu e patu i te mea e tangi nui ana to ngakau ki taku tuahine, mau anake e patu ta taua utu, kia ngata ai to puku riri."

Ka mea atu a Mahia "Ae, otira e ahua raru au i tuku hoa riri, kia hopohopo to patu, whiua te whiu o to hoe-roa ki te upoko, kia patu ai ana roro e mahi raweke nei i te mahara kohuru i a taua."

He hoe roa ta Oro-kewa, patu i mau atu ai, a noho ana aia i te taha o te ara whakamoke atu ai i te nanakia ra.

Kua tangi koa te pu-tara a Mahia, a rongo kau ano a Hihi-o-tote i te reo o te mea ra, tena rawa ano aia te rere ake ra, ka mau aia ki tana kakahu kowhiro. Ka tuia mai te koi koi, ara te tao maire ra, ka tika ake aia i tana ara e haere mai ai ki te wahi i rongo ake ra i te tangi o te pu-tara, ka hari hoki aia ki te kai mana, ki tana ki ko te tangata nana i tangi ai te pu-tara ra hei o mo tana kopu apopo.

Haere tonu mai a Hihi-o-tote a ka puta ki te ara, kua kite iho a Mahia i aia, ka noho te tangata ra i raro, ka karanga atu a Mahia, "Haere mai, haere mai" me te noho tonu atu a Mahia, roa kau ano, a he te whakatika atu a Mahia kia haere atu ki aia, ka whakatika a Hihi-o-tote ka haere atu ki a Mahia, a ka tara ake nga wae wae o te nanakia nei ki te haere mana, kua tata atu ki a Mahia e noho tonu ra i te whenua, kua tuku mai i tana ihu ki a hiahia ki te hongi, a ka kitea atu e Mahia i te kainga o te oka a Hihi-o-tote e purero ake ana i roto i te whiri o tana kakahu komeke, ka peke ake a Mahia, ka whiua tau pu-tara ki te angaanga o te komeke page (33)(4)e hora koa te pu-tara i te patu, koia ia karohia ai e Hihi-o-tote ka hemo te patu a Mahia i aia, ka tahi a Mahia ka mau ki te tangata ra, a ka whawhai a mamau raua, i te ara ra. Tena koa a Oro-kewa te titiro mai ra, a mau kau ano tana papa ki te nanakia nei, ka puta aia i te wahi i piri ai, kihai koa a Hihi-o-tote i kite atu i aia e mamau ana a Hihi-o-tote raua ko Mahia, ka tata atu a Oro-kewa warea ra raua ki te mamau ka watea no ano te upoko o Hihi-o-tote, ka whiua e Oro-kewa ki tana hoe roa ka u ki te upoko o te tangata ra, e hara ka hinga ki raro, ka mau atu a Mahia ki te hoe roa ra a ka puritia a Hihi-o-tote e te taua, ka ki ake a Hihi-o-tote i tana kupu i te mea ki ano aia i patua e Mahia ka mea ake aia i raro "I tokomaha a Hihi-o-tote i mate ai."

Tukitukia ana a Hihi-o-tote e Mahia raua ko Oro-kewa ano ka mohunga noa te tinana i a raua te tuki tuki, me te upoko katoa papapapa noa, waiho ana aia i te ara pirau ai hei kai ma te ra raua ko te ua.

Kahore kau he huanga ona, hei tangi i aia, i mate tutua aia, a kihai rawa aia i nehua, i kawea ranei ana iwi ki te wahi tapu, mawai e mahi i te rika rika o te iwi ki tana mahi kohuru, a i ngaro roa iho ana wheua ki waenga rarauhe i te kawenga a te ra raua ko te wai hua noa i te hotoke.

page (34)

He Wahine Kohuru
(Nga-Puhi)

Ka haere te wahine taitamahine nei ki te haere, a ka mea ana whakaaro kia patu tangata aia, a ka patua tana tuahine, a na etahi o te iwi i ora ai te tuahine, a ka haere ano taua wahine ra ka ahu i te ara haere noa atu, a ka tutaki aia i te wahine ropa me te pikaunga wahie, ka mau te taitamahine ra ki te tahi o te wahie ra ka patua te ropa ra a ka mate, ara takoto mate ana te ropa ra.

Ka haere ano te wahine ra a ka tutuki ki te kotiro e haere ana ki te kawe wai, ka aru atu te wahine ra, a ka kopiroa te kotiro ra eia a ka mate, a ka rere aia ka ahu atu ano ki te pa o ta ratou iwi me te parare haere "Ko te whakaariki." A ka kitea te tinana o te kotiro ra, me te ropa ra, a ka ora ake te ropa ra, ka korero i te mate ona i mate ai, me te wahine nana i patu, a he mea hoki he wahine ariki taua taitamahine ra. Koia aia i kore ai e rapua mo ana kohuru, a ka kiia e te iwi he aitua ma nga atua, he mea mahi hukehuke e ratou ki taua wahine.

page (35)

He Kohuru Na Te Tamariki
(Nga-Puhi)

I te wahapu o Hokianga, ka haere aua tini tamariki nei ki te ngahere, a he tao anake i aua tini tamariki ra, ta te tahi, ta te tahi, ta ratou hoa haere he ropa tane kaumatua, a ka takaro aua tini tamariki ra ki te werowero i a ratou mea i pai ai i taua ngahere, ka mea ratou, he parekura ta ratou a ko nga rakau o te ngahere a ratou hoa riri, werowero ai ratou aua tamariki ki aua rakau, a ka noho te pononga ra ka titiro ki aua tamariki e takaro ana, a ka tata atu te tahi tamaiti tane ki taua pononga ra, a ka mea taua tamaiti "Nei taku hoa riri" a ka werohia tana tao ki taua ropa ra, ka kite te tini o ana hoa i te mahi a taua tamaiti ra, a ka ahuareka hoki ratou, a ka pokia taua taurekareka ra e ratou ka werowerohia a mate noa te ropa ra, a ka waiho te tupapaku ra e ratou ki reira takoto ai, a hoki ana ratou ki te kainga korero ai i ta ratou takaro ahuareka ki a ratou maatua, a ka whakapai aua maatua, ka mea hei tia anake aua tini tamariki ra aua kaumatua.

page (36)

He Kohuru
(Nga-Puhi)

Ka tae ki taua ra nei, ka tu ka hii ika te tangata nei i reinga i te toka i te tuauru i te tai ki te Ra-too. Ko tana papa me te teina i roto i te kokoru e noho noa iho ai a ka kite raua i taua punga nei, tokorua tangata e haere atu ana i te takutai, a ka mea te tahi o taua tokorua e haere mai ra, kia kohurutia, tera e hii ra i te toka, ka tohe tana hoa kia kaua e kohurutia, a ka kite te papa me te teina a ka haere raua ka noho tutai i ta raua tuakana, a kia patua aia ka patua hoki e raua te kai patu i aia a kihai noake i puta te kii a te tangata kohuru ra, a ka ora tera e hii ra i te toka. Roa kau ano ka tauatia te hunga tokorua ra, a utua ana ta raua hiahia kohuru, a ka mutu te he mo ta raua kii kohuru.

page (37)

He Kohuru I Whakina I Te Wa I Mate Ai
Te Tangata Nana Te Kohuru

(Nga-Puhi)

Ka noho te iwi ra i Taura roa i te tuauru i te taha ki raro o Hokianga, a kohurutia ana e ratou te tahi ano o ratou, he rangatira taua tangata i patua nei e ratou, a na ratou i whakapae, na te tahi hunga e noho ana i te takiwa ki te Reinga i patu taua rangatira o ratou, te hunga i whakapaea nei tokotoru tane, me nga wahine, me nga tamariki, a ka oho te iwi na ratou nei i patu ta ratou tangata, a ka haere po ratou a ka patua e ratou aua tangata me aua wahine, me aua tamariki. He mea kohuru aua tangata nei i te ata po i te wa i ara ake ai aua wahine ki te taka kai ma ratou.

Tautiri noa iho i muri iho o taua kohuru i aua tangata nei, ka takoto turoro te rangatira o te iwi na ratou ra hoki i kohuru aua tane, me aua wahine, me aua tamariki, a ka tata aia ki te hemo, ka kiia taua tama kia haere atu ki aia kia rongo aia i aua kupu poroaki ka tae atu tana tama ka ki ake aia te turoro ra ka mea "E noho i te ao nei e noho pai, kaua e kohuru tangata i te wa e whakapaea kautia ana, a kaua te tangata e whakapaea kautia ana e patua mo te tangata i patua, a kihai i tino mohiotia te tangata nana i patu uia mareretia te kohuru, a kia tino kitea te tangata nana te kohuru ka mahi ai koe, e hara nga tangata tokotoru, me nga wahine, me nga tamariki i te hunga na ratou i patu to matua, kua mohio au i te hunga na ratou i patu to whanaunga i patua noatia te hunga tokotoru, me a ratou wahine, me nga tamariki, nei ra kua patua ratou, a kua heke te toto, kati me mutu noa iho.

page (38)

He Kohuru Ra Te Tamaiti
(Nga-Puhi)

Ka noho aua tamariki nei he tane nga tahi raua, i te kainga ano me te pa o te taitamahine nana nei i patu te ropa, a i korero ano hoki te kotiro, ka haere aua tamariki tokorua ra ki te tahere kukupa, a te mate noa ake he manu ka hoki mai raua, ka ahu mai ki te kainga, a ka haere te tahi i mua o te tahi, a ko tera i muri, ka akina mai tana tahere ki te tuara o tana hoa, a ka mate, a ka oma tera i wero ia i tana hoa ka parare haere ka mea "Ko te whakaariki" a ka haere te iwi o te pa ka tae ki tera kua mate ra, a ka uia e ratou, ka mea ake te tupapaku ra na tana hoa aia i wero.

Nei tata ano ka whawhai te iwi nei, a na nga whanaunga o te tamaiti nana ra te kohuru i utu ki te taonga me te tahi wheua ki nga whanaunga o te tupapaku ra i kore ai he whawhai o taua iwi ki a ratou ano.

page (39)

He Kohuru, He Aroha, Me Te Whakamomori
(Nga-Puhi)

No te hapu ano o Nga-puhi, i te hapu o te wahine i kohuru ra i te ropa, me te tamaiti i kohuru ra i tana hoa wero manu, te tahi rangatira ko te Paopao te ingoa me ana pononga tane tokorua a he mea patu huhua kore eia e te Paopao te tahi o aua ropa, a ko te tahi o aua ropa ra e a ana i te poaka atu ano i Whanga-pe ki Hokianga ma te tai tuauru, ka kite taua ropa ra i te atahua o te tahi tangata i mua ona i te one, a ka peke taua pononga ra ki tahaki, a he mea hoki koia anake i haere mai i ta ratou pa, koia aia i oho ai ki te ata o te tangata i mua ona, a ka kite aia i te tangata nei i a te Paopao, ara i tana rangatira, me te tao i te ringa e mau ana, a he mea wero mai eia e te Paopao taua ropa ra. Koia ra te take o te ata i kitea e te ropa ra i te one i mua ona, mei taka te tao a te Paopao, penei kua mate rawa taua ropa, nei ra i peke aia ki tahaki i ora ai, a ka kore te ropa ra e tu i te tao a te Paopao, ka hinga wharoro aia ki te one, a oma ana te pononga ra ka tahuti noa atu.

Kua hiahia a Paopao ki te tahi wahine, a kihai taua wahine i pai mai ki aia, na reira i kino ai te whakaaro o te Paopao, a kaore nei te ropa ra i mate i aia te wero ka haere a te Paopao ki tana haere noa atu, a ngaro tonu atu, a no te wa i haere ai etahi o tana hapu ki te wero kukupa ka kite ratou i nga koiwi o te tangata i te ngahere, a ka kitea te heitiki a te Paopao i te taha o aua koiwi, a ko te whakaheke i toronatia ai aia, e mau ana i te manga o te tahi rakau, a waiho ana aua koiwi ki reira takoto ai i te mea e kino ana te iwi katoa ki a te Paopao.

page (40)

Nga Nukarau O Te Whawhai Maori
(Raeawa)

I te takiwa ki Ahi-para i te tau maunga o te tuauru, e kokiri ana te kurae o uta ki te moana, a ko runga o taua maunga te pa o te tahi hapu o te Au-pouri, he pa kihai i taea e te taua o aua ra, a he mea whakaeke taua pa ra e te iwi o Nga-ti-awa e noho ana i taua takiwa i aua wa, a kihai noa ake i taea e ratou a ka hoha a Nga-ti-awa ka haere ke noa atu, a kihai te Au-pouri i aha atu ki te iwi kua haere ke atu ra, i te mea e kore ta ratou pa e taea e te taua, a i haere taua Nga-ti-awa ki Whanga-pe noho ai, a ka tahuri taua iwi ka whangai kuri peropero ma ratou, a tini ana te kuri a taua iwi ra, a roa kau ano ka mutu te whangai kuri a te iwi nei a patua ana aua tini kuri ra, a ka whakataka a Nga-ti-awa ka haere ki raro, a tae noa ki te pa i tauria ra e ratou, e nohoia ra e te Au-pouri a he mea haere konihi atu e ratou ki reira, a tuituia ana nga huru o aua kuri ra hei kakahu kotahi, he nui noa atu taua kakahu, a ka mahi ka hii ika a Nga-ti-awa, a ka tae ratou ka whakaturia taua kahu huru kuri ra hei whare, i tatahi i te one, i raro tata iho o te pa ra, a ka tuia nga ika ra ka whakataria ki taua whare huru kuri ra, a ka nohoia taua whare e nga toa o Nga-ti-awa, a ka nohoia a uta, i roto i nga awaawa e etahi ano a Nga-ti-awa. Ao ake ka titiro nga tangata o te pa ra, ka kite i te whare ra hua noa he tohora pae, a ka karanga te iwi nei "He tohora, he tohora" a ka oma ratou ki tatahi, tae kau atu ano, ka huakina e te iwi o Nga-ti-awa, ka patua nei koa kahore kau he patu a te Au-pouri a mate huhua kau noa iho ratou a ka taea te pa ra, a ka nohoia e Nga-ti-awa, a mau tonu iho te noho o ratou i reira.

page (41)

Te Wahine Me Tana Tamaiti
(Nga-Puhi)

Ka moe a Nuiringa, he wahine no Whirinaki, i te tane o te tahi hapu e noho ana i te Taheke i Wai-ma, i Hokianga, a ka haere te tane ki te taua, ka hoe nga tungane o te wahine nei ra te waka atu ano i Whirinaki ki Wai-ma, a ka karanga atu aua tungane ki te wahine ra ka mea "Haere iho ki te waka nei, nei nga pipi mau." He teka kau ano ia nei aua kupu a aua tangata no te mea kua whanau te tamaiti tane a te wahine nei, a kua ahua kori tana potiki, a kihai ana tungane i pai ki taua tamaiti tane, a ka tae atu te wahine ra ki te waka, ka maua te wahine e ana tungane ki Whirinaki, ko te tamaiti i waiho e ratou i te Taheke ano noho ai, a ka mau nga whanaunga o te matua tane o te wahine ra ka whangai i te tamaiti ra a kaumatua noa, mehemea koa he kotiro te tamaiti ra, penei kua mau e nga tungane ki a ratou, i te mea he maro wahine, nei koa he tane te potiki ra, a he "rito," he uri whakatupu tangata, a hei "taaunga" ara hei kai "whakatu ia ratou" na reira te maua ai ki a ratou noho ai.