Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko IV

page (46)

Upoko IV

Ko Kahu-Ngunu I Nga-Puhi
Me Tana Heke Ki Tauranga

(Nga-Puhi)

I nga ra o Kahu-ngunu, i te wa i noho ai ratou ko tana iwi i Nga-puhi, a i kapi ai i a ratou te wahi e nohoia nei e Nga-puhi, e te Rarawa, e te Au-pouri, i noho a Kahu-ngunu me tana hapu i Whanga-roa, a i noho ano hoki etahi hapu iwi ke i reira ano i Whanga-roa, a he noho kino tonu ta aua iwi ra me te hapu a Kahu-ngunu, ara he whawhai tonu, a hoha noa ake a Kahu-ngunu ma, a ka mea a Kahu-ngunu kia heke ratou a Nga-ti-awa ki runga, a kia heke atu ratou i te takiwa o Whanga-roa, a ka heke atu ratou ka ahu te haere ma te takiwa ki te pukaki o Kai-para a Manuka atu ana, a Wai-kato atu ana, a ka mau a Kahu-ngunu i te kaweau i roto i te ipu hei whakawehi i nga iwi tukino mai i taua ara, he mea hoki he nui te wehi o matou o te Maori i tera mea i te tuatara, a he mea whakaatu taua kaweau ki te iwi tukino mai i te ara, a ka whati ratou ka puta a Kahu-ngunu ma, a ka haere tonu te ope e heke ra, ka ahu ki te marangai, he mea hoki na te ra i kitea ai te ara ki te marangai he mea hoki i haere te iwi ra i roto i te wao nui a Tane, kia whai kai ai i te ara, he roa te wa o ratou i haere ai i te ngahere ka puta ai ki te raorao, mai reira kua roa ………. nga makawe o Kahu-ngunu, a tau tau ai ki tana hope, nae te mea nei he remu no te kakahu nei mo te ngare, a kihai aia i kino ki aia e parangia ra e ana mahunga, i te mea, koia te upoko o tana heke, a ka haere tonu atu ratou a whiti noa i Whainga-roa, Ao-tea, Mokau, Mairi a tae noa ki Taranaki, a ka tau te noho o te heke nei ki raro, ka okioki, a ka mea atu a Kahu-ngunu ki ta ratou tohunga kia taraia tana page (47)mahunga, a kia whiria ki te whiri hoko-whitu, a herea ana aua whiri e whitu ra hei koukou ki runga ki te tumuaki o tana upoko a ka mau a Kahu-ngunu ki ana mako e rua, e mau haere ra i aia i roto i te putea, ka hoatu ki tana taringa katau mau ai, a ka hoatu te kurukuru ki tana taringa maui mau ai, a ka hoatu ano ki tana taringa matau te turuki ara te kope he kiri aute aua mea nei mau ai, a ka tukua aua whiri o tana mahunga kia tautau noa iho a ka herea ano aua whiri ra hei putiki ki runga ano ki tona mahunga tu ai, a kia reparepa ke te pito o aua whiri ra, reparepa ki te tahi i te tahi, a ko te kaki o aua whiri ra he mea here ki te kiri aute, a he nui no tana mahunga, koia te aute kotahi te puta ai a porowhawhe noa te kaki o aua whiri ra. Ko te kiri aute he mea tihore mai i te rakau, a paoia ai ki te paoi, a e hara i te mea nui taua wahi aute e paoia ra, i te mea, ko te aute pai he kiri no te rakau aute penei te rahi me te ringa tamaiti a he mea ko te tahi wahi aute kotahi, kihai noa ake i kapi te here o te parekoukou a Kahu-ngunu koia i herea ai tana putiki ki te kota, kihai mea ko te kota, he mahunga tangata whiria ai hei whakaheke, he mahunga tane me te wahine patu i te parekura, a kihai noa ake heke te mahunga, ara te parekoukou a Kahu-ngunu i oti te pare ki te kota, a ka mau te tohunga ki te korari wharariki, ka herea eia, a na taua muka ra i here te parekoukou a Kahu-ngunu i mau ai tana mahunga te pare ki te upoko o tana mahunga mau ai.

He tangata tino kaha rawa atu a Kahu-ngunu, a ki te mea ka keria te roi e te hunga kotahi tahi te kau topu, i te wa e maoa ai te kai i te hangi, ka taea eia te pikau. A e taea mana ano hoki eia te pikau nga page (48)paua ki te toitoi o te pa ka tatari ai ki nga wahi katoa o te pa, kia whiwhi ai nga tangata katoa o te pa ki te paua takoto ai i te tatau o a ratou whare katoa.

Ano ka whati mai a Kahu-ngunu me tana ope heke mai i Whanga-roa, a i ma te puke-kitenga o Kaipara, a i heke ano hoki te tahi wahanga ano o taua iwi ra ano o Nga-ti-awa ma te tai tokerau, i hoe atu, ara i heke atu i nga takiwa o Mango-nui a i Kai-taia ano hoki. Ka heke tenei taanga o Nga-ti-awa, a ka hoe ki waho, ka karanga atu te iwi e ahua pai atu ana ki a Nga-ti-awa, a ko Kauri te ingoa o te rangatira o tenei heke, e karanga atu nei te iwi tupu ake o te whenua kia ratou ka mea "Kauri e, Kauri hoki mai."

Ka o mai a Kauri ka mea "Ranga Maomao ka taka ki runga o Nuku-tau-rua e Kere, a muri e hokia" a hoe tonu atu ratou i te tai rawhiti, ka puta i Toke-rau, hoe tonu a Hau-raki, hoe tonu a u noa atu ki Tauranga, a ko te iwi i eke nei i a Kahu-ngunu raua ko Kauri e kiia ana he ingoa mo ratou ko Nga-ti-kahu".

A ko nga kotiro tokorua i moea nei e Ue-oneone, he uri aua kotiro no Nga-ti-kahu, i heke nei ki Taranaki a koia ra te take i tupuna kotahi ai a Nga-puhi ki a Wai-kato, ki a te Rarawa, a ki a Nga-ti-awa, a i nohoia hoki te takiwa e Nga-ti-awa e nohoia nei e Nga-puhi i nga paparanga maha noa atu, a tae noa ki a Kahu-ngunu raua ko Kauri, a he nui no taua iwi i nga ra a ratou e noho tahi ana i taua takiwa me nga iwi o Nga-puhi me o Nga-ti-whatua, a he kore kai ano ratou katoa, koia a Nga-ti-awa i heke ai ano ki te rapu kainga mo ratou e ora ai i te kai, a he hemo mo te whaiwhai a ratou ko Nga-ti-whatua me Nga-puhi, koia ra page (49)te take i heke ai a Nga-ti-kahu, a Nga-ti-awa tia ana to ratou ingoa i Taranaki.

I te wa i nohia ai te takiwa ki a Nga-puhi e Nga-ti-kahu, he mea ngaki nga wahi pai katoa o taua takiwa e ratou, a ko nga rua kui a ratou e puare nei ano i enei ra, i nga toitoi a nga puke puke katoa o taua takiwa, a ko nga nehunga tupapaku e tohungia ana ano e Nga-puhi i enei ra, a ko nga koiwi e puehu kau ana.

Ko te wahi tapu i te tata ki te maui i te ara e kake atu ai i te tuauru ana ahu atu ki Whanga-pe, kihai taua wahi ra i whaona e Nga-puhi ki a ratou tupapaku i nga ra o mua, ka tahi nei ano i te tau 1849 ka nehua o Nga-puhi tupapaku ki reira, a e kiia ana taua wahi ra e Nga-puhi he tapu na te iwi nei na Nga-ti-awa o Tara-naki.

Ko te whenua o Nga-ti-awa i Tara-naki te takiwa mai ano ki te take a raro o Whanga-pe, a tae noa te rohe o uta ki Maunga-taniwha, a tae noa ki te wahapu o Whanga-roa a Whanga-rei atu ana, a ka haere te rohe o uta atu ano i reira a puta rawa atu ki te tuauru i te Muri-wai i te takiwa o Kai-para o Manuka, a tae noa ki Whanga-pe, ka hono te rohe.

page (50)

Ko Tama-Tia Raua Ko Nga-Ti-Whatua
(Nga-Puhi)

Koia nei nga kii-tao ara nga reo-tao o te iwi tawhito nei o Nga-i-tama-tea.

I noho hoki taua iwi nei i te takiwa e nohoia nei e Nga-puhi, a he uri taua iwi nei na Tama-tia-pokai-whenua.

A i te wa o ratou e noho ana i te whenua e nohoia nei e Nga-puhi, he whawhai tonu ta ratou mahi ko Nga-ti-whatua, te iwi tupu ake o te whenua i raro i Muri-whenua, a i Te-reinga. Koia nei te tahi o a ratou kii tao:

Kohukohu te rangi ka kohukohu
Rangona ki raro ra, tangi ana te kiwikiwi
Rangona ki raro ra, tangi ana te aweawe
Titoko mapuna, huaki rere
Te mango taha rua
I rere ai te tapuwae
I nguha ai te tapuwai
I taha toto ai te tapuwae
Tenei hoki te tapuwae ka rumaki
Ko tapuwae oo Tu
Hikoia te Whetu
Hikoia te Marama
Ka rere, ka rere
Ko te Atawhaia

Tetahi kii tao ano a taua iwi:

Ka eke au ki runga o Huka-tere
Ka titiro au ki te kohu o Raro-tonga
Ko hau maringiringi, me aua toto me aua mea

Ko Huka-tere he ota, kei raro iti atu o Wharo, e kore e po te ra ana haere atu i Hokianga ka tae ki reira, Raro-tonga, he moutere kei waho ake o te wahapu o te awa o Here-kino, i te tai tuauru i te taha rano o te awa o Hokianga.

page (Book 8)(51)(1)

He Niti Te Take O Te Tahi Whawhai O Mua (Nga-Puhi)

Ko te timatanga o te whainga me te kohuru i namata he miti, a ka tekau ma toru nga whakapaparanga, he niti te timatanga. Ko tera mea ko te niti, he kakau rarauhe maroke nei, e takaia ana a mua o taua mea ki te korari, he poike te ingoa o taua takai, a ka tu nga kai niti i te tahi wahi papa maro, ka tu tahi ratou, aia me tana niti aia me tana niti. He mea tahi tahi te whenua e miti ai kia kore rara he taru taru, he mea mahi kia pera te pai me te ara whanui noatu e haerea nei e te tangata, a he mea whiri whiri he wahi e tu ai he puke puke whenua, a hei muri o taua puke puke tu ai nga kai niti, ka mau te kai niti i te kakau rarauhe ra, ka rere atu aia ki taua puke puke, ka tu a Koropiko aia, ka kokiritia te niti i taua ringa kia pa ki runga o taua puke a ka pa kau te niti ki taua puke i te wa e ure ra taua niti te kokiri e te kai niti, a ka rere te niti whakarunga, ka rere noa atu a ka tau ki tawhiti ma te poike i te niti e kawe te niti e rere tika ai, a ma te mohio ki te kokiri i te niti kia miri tika ki runga o taua puke ka kaha ai te rere o te niti. Ka rere ta te tahi ka rere ta tetahi, a ka rere katoa, ka tahi nga kai niti ka haere ki te titiro i a ratou niti, a ko te tangata nana te niti i rere rawa atu ki tawhiti i aia te piro. He mea tuhi nga niti ki te tuhi e matauria ai te tangata nana te niti, he mea poke poke ki te kokowai, he mea tuhi tu a whakairo, kia mohiotia ai.

He takaro whakatetete te tikanga o taua mea, kia kitea ai te kaha me te maia o te iwi.

I haere atu a Patito i Ahipara ratou ko ana page (Book 8)(52)(2)hoa e whitu te kau me nga niti, ka anga te haere ki Matapia he moutere a Matapia e tu ana i te moana i te akau o te wa e haere atu ai i Taura-roa ki Muri-whenua, i reira te paenga kainga o Nga-ti-miru me nga rua kai, a ka niti taua hunga i taua kainga, a ka nitia te niti a Patito titi ana ki te whatitoka o te rua kumara o taua kainga, i roto i te rua kumara te wahine nana taua rua kumara, a ka kite taua wahine i te niti e titi ana i te whakitoka o te rua kumara, whati whatia ana taua niti a Patito e taua wahine, no te mea he mea tapu te rua kumara, ka haere atu a Patito tuki tukia ana taua wahine mate rawa, ano ka kite nga tangata o taua pa, ka tangi te aru i a Patito ma a e rua mano te iwi nana i aru te whitu te kau o Patito ma ka mau te ope a Patito i taua aru, ka tu ka whawhai, a ka mate a Patito i reira me ana hoa e whitu te kau ora ako te mea kotahi ko Toa-akai ko te tama a Patito, ka noho nei taua tama a Patito. A ka roa, ka whakaaro ki te tahi whainga mo tana matua; ka taia te tahi kupenga hei hao ngohi mo te tahi ope whawhai mo tona matua, ka tukua te kupenga ki te moana, a mano tini nga tawatawa i mate i taua kupenga, a ko te rakau i tarawatia ai taua kupenga, haua ana e Toa-akai hei tao mana, a huaina iho te ingoa o taua tao ko "Tarawa tewetewe", ko Te Rarawa nga uri o Toa-akai a ka tu te whawhai a Toa-akai ki "Nga-ti-miru," he iwi a Ngatimira kua kore i enei ra, a he hoa whawhai a Toa-akai na ratou, e kore hoki e ata matauria nga morehu o taua iwi i tenei wahi kua ngaro katoa.

Ka tu te pakanga a Toa-akai ki taua iwi a ka hinga nga rangatira o taua iwi i aia ko nga ingoa enei o aua rangatira i mate ia Toa-akai:

"Rangi-mitimiti, Rangi-hakena, Rangi-tahuna"

page (Book 8)(53)(3)

na Toa-akai anake i wero ki tana tao ki a "Tarawa tewetewe" a he tini nga parekura i hinga i a Toa-akai.

A muri iho ka mate a Toa-akai i te parekura ki Te-tahua, ka tu aia i te tao, a ka oma atu aia i taua whawhai ka piki ki runga ki te rakau, a ka aru atu te kai rapu i aia, ka kitea ki nga toto e tuturu iho ana i runga i taua rakau, ka pikitia taua rakau e aua kai rapu i aia ka toia iho a Toa-akai ki raro ki te whenua ka tuki tukia, ka mea atu a Toa-akai ki a ratou "Kaua ahau e patua waiho ahau, waiho ahau hei whakahauhau riri ma taua."

Ka mea atu te kai patu "E kore koe e ora mo nga rangi e toru."

Ora ako ko te iramutu o Toa-akai ko Tama-ariki a ka houhia te rongo eia, ka haere atu a Tama-ariki ki te hohou i te rongo, ka tae atu aia ki Roto-kakahi, ka whakatika atu te rangatira o te hoa riri, ka haere ki te tata wahie hei tahu kai, ko Tama-ru te ingoa o taua rangatira, ka hokimai taua rangatira i te tata wahie, ka mau ki te rakau hei tata i te wai o tana mahunga ka whakatauki ake aia i te wa e ta ra aia i te wai o tana matenga ka mea:

"E kia ana ko te tama
e takoto ki te tahua
ai taenga o te kanga"

na e penei ana te tikanga o enei kupu i kiia nei e Tama-ru:

"Kaitoa kia mate a Toa-akai
e hua i toa ai aia e kore e mate"

ano ka rongo te tahi o te iwi o Tama-ariki ara o te ope manuwhiri ki te kainga o Tama-ru ki aua kupu a Tama-ru, haere ana aia ka korero i aua kupu a Tama-ru ki nga tangata o tona ope i te tahi whare e noho ana, a i reira a Tama-ariki i taua whare, ka mea page (Book 8)(54)(4)atu taua tangata i rongo ra ki nga kupu a Tama-ru. Tenei te kupu a Tama-ru i tana hokinga mai i te tata wahi, ka mau aia ki te rakau hei ta i te wai o tana matenga ka mea aia:

"E ki ana ko te tama
E takoto ki te tahua
Ai taenga o te kanga"

ano ka rongo a Tama ariki ki aua kupu e mea ana ano kia Toa-a-kai ka whaka mate mate a Tama-ariki ka mea:

"Aue ka mate ahau
Aue ka hoki tatou
Aue kauhoatia ahau
Kia mate atu ahau
Ki te kainga"

Ka hanga he kauhoa e ana tangata, a ka mea atu te tangata whenua, taihoa e haere kia kai.

Ka mea atu te manuwhiri "E kore e noho ka marere te tangata nei."

Ka mea ake a Tama-ariki "Meinga atu a te Ngahuru ka haere ake kia 340 tangata kia kai i nga tamure o 'Koropua-hinahina'."

Ka kauhoatia a Tama ariki ano ka tae ki te ara ka mahue te kauhoa ka marere a Tama-ariki ki raro, ka haere aia, ka pukana kana aia, ka whatoro tana arero, ka hoki ratou a tae noa ki Ahipara, ka hanga e ratou te whare nui huaina ana te ingoa o taua whare "Ko Mori-rau-ngaehe" hei whare mo te ope o Tama-ru i meinga iho ra kia haere ake ki te kai i nga tamure o te whenua a Tama-ariki.

I hanga ai taua whare ra, he mea kia patua ai te iwi oTama-ru, e te iwi o Tama Ariki.

Ano ka tae ki te ngahuru ki te wa i kiia ra e Tama-ariki, ka haere ake te iwi o Tama-ru ki te whenua o Tama-ariki ma, ka tae ake a Tama-ru ma ki reira ka whakanohokia taua iwi ki taua whare nui, ka hemo taua iwi ki roto ki taua whare, ka hui te iwi o Tama-ariki a page (Book 8)(55)(5)ka whakatakotoria nga matua o taua iwi nei ki te hiku o te whare, ka takoto tena matua tena matua, a e toru nga taiepa o taua whare i hanga ai, he mea hoki kia kaha ai a waho o te whare, a he mea mahi aua taiepa kia tike tike, a tawhawhe noa taua whare i aua taiepa e toru ra, ano ka hemo te 340 ki roto ki te whare ra, ka whakatarawatia nga mahi o te tamure ki nga whata i waho ake o te kuwaha o taua whare hei titiro ma te ope o Tama-ru, a ka hutihutia nga huru huru o te kararehe ka tahuna ki te ahi, kia mea ai te manuwhiri, hei kai ma ratou aua kararehe, ka one ko nga huru huru kau ano i tahuna ki te ahi e te iwi o Tama-ariki, kia puta atu ai te piro ki te manuwhiri.

Ano ka oti nga mea katoa te whakarite e Tama-ariki mo tana patu i taua iwi ra, ka kake aia ki runga ki te karupe o te whare i nohoia nei e te manuwhiri a Tama-ru, ka karanga atu aia ki te tino rangatira o te ope o Tama-ru ki a "Te ao-iti" ka mea atu "E mara puta mai ki waho nei, tirohia iho e koe te tui o taku huru i he pea" a ka puta atu a Te ao iti ki waho o te whatitoka o te whare, ka werohia iho e Tama-ariki te tao i runga i te whare, ka tu ki te porokaki o Te ao iti, i haere iho ano taua tao i te porokaki o Te ao iti, a puta tonu iho ki te whenua, titi ana i reira, ka mate tenei, ka tahi ra ano ka huaki te mano a Tama-ariki ka patua tana 340, pau katoa hore he morehu i rere, hore te mea kotahi nei i ora, i mate katoa, ano ka rongo te iwi o Te ao iti raua ko Tama-ru, i te mate o era o ratou ia Tama-ariki, ka whakatika atu ratou i ta ratou kainga i Mata-pia, ka heke ki te rapu kainga mo ratou noho rawa atu i Whangaroa.

Ano ka rongo a Toronge kua maru te kohuru a Tama Ariki ka haere atu aia i Waimamaku, a tae noa atu aia ki Ahipara, i haere ai ki te rapu tikanga mo taua matua mo Pu iti i whana e Tutaki ki te huarahi a hinga ana a Puiti keringa ki te kohatu koara katoa nga papa page (Book 8)(56)(6)o Puiti, a i rapu noa aia a Toronge i te tahi tikanga e ea ai te tahi utu mo Puiti a te kitea eia, koia a Toronge i haere ai kia korerotia mai ai e Tama Ariki te tikanga o te kohuru.

A tae atu aia ka mea mai a Tama-ariki, "Haere mai ra ki te kai."

Ka mea atu a Toronge "E kore ahau e kai."

Ka mea atu a Tama-ariki "I te aha koe te kai ai?"

Ka mea atu a Toronge "He matua mate."

Ka mea atu a Tama-ariki "Ka mea rapea ahau he aha haere mai ra taua ki te kai."

Ka whakatika a Tama Ariki ki te patu i te kararehe hei kinaki ma raua, ka maru te kararehe, ka kohia nga toto, a ka tipakona nga roro o taua kararehe, ka maua aua mea ki a Toronge, ka noho raua ko Tama ariki, ka kainga atatia aua mea e raua, hei tohu taua kainga i aua mea mo ta raua maia ki te kohuru, mo ta raua ngakau manawanuitanga ki te kohuru.

Ka maoa te kai ka kai raua, a ka ahi ahi, ka haere raua ki te whare korero ai, ka mea atu a Tama-ariki ki a Toronge, "Haere mai haere e hoki ki to kainga, e tae koe, hanga ki te whare, ka oti ka tuku atu ai i te tahi karere ki Ngatiwhatua, ka mea atu 'tenei te ope ki au, haere mai te tahi tangata hei wai taua mo taku pa,' a e nui me whakahoki atu te nuinga, me mea atu kia iti kia huaki mai ai te taua, ka nui e kore e huaki mai te taua, me mea atu tenei kei Hokianga te ope a Tama-ariki e whakawhiti whiti mai ana."

Ka mahia aua mahi e Toronge, ka oti te whare ka tukua te karere ki Kaipara, maranga mai e 800 rau ka tae mai te Patupatu ka turia te ngarahu turia ake e 400 rau ka mea atu te karere, "Me hoki te nuinga, e rangi kia kotahi rau kia whitu te kau, ara kia 340, kia huaki mai ai te taua," hoki ana i reira 230, haere mai 170 topu.

Ko te ingoa o te whare i hanga nei e Toronge ko "Ko-nga-rakau-a-tu-ka-tangi-maomao".

page (Book 8)(57)(7)

Ka whakatika mai a Nga-ti-whatua i tana kainga i Kaipara, ka haere mai i te akau a Maunga-nui, ka haere tonu ka tae ki Wai-mamaku, ka tae te ope ra ki reira ka kite te tangata whenua i a ratou, ka mea atu te tahi o nga rangatira o te tangata whenua, a Tama-tea ki ana hoa ki te iwi o Toronge "Wahia mai kia 70 te kau topu o te ope a Ngatiwhatua ki au, hei wero i taku pa, noku hoki pea te pa e tauria wawetia." Ka wahia te ope o Ngatiwhatua 100 topu ki te tahi pa, e 70 topu ki te tahi pa o te tangata whenua, ka haere te 70 ki te pa o Tama-tea, tae kau atu ano, tangi ana te patu a Tama-tea ki taua 70, he rakau te patu, kihai te mea kotahi i rere, kihai i aha, tangi ana te patu, ka oti ra era te patu, ka whakatika atu a Tama-tea ka haere ki te tahi o nga pa, i mamao aua pa, he wahi ano i tu ai te tahi o aua pa, he wahi ano i tu ai tetahi, ka tae a Tama-tea ki te tahi o aua pa, rokohina atu ki ano i patua te rau o Ngatiwhatua i noho i reira, ka mea atu a Tama-tea ki te tangata whenua o taua pa "Kahore ano i patua noatia te kararehe mo ta koutou nei manuwhiri, kua maru ke te kararehe ma taku ope."

Ka mea atu nga tangata o taua pa, "Kauaka ra e whakakakaina."

Ka mea atu a Tama-tea "E kore koe e kite mai i te toto e mau atu nei i taku toki nei." He toki kapara tana toki, ka whakatika atu ano a Tama-tea ka patu, a ka whakatika katoa ano hoki nga tangata whenua o te pa ka tangi te rakau 100 topu pau katoa te patu. Huaina iho te ingoa o tenei kohuru "Ko-te-rore-piko-wawe a Tama-tea" ka whakaaro a Toronge ka mate a Tutaki ka ea te utu mo tana matua, ka whakatauki ka mea "Tutaki ki runga te kete toheroa, te wehe Toronge ki raro, te kahawai te whatiia."

Na ka utua mai tenei kohuru e Ngati whatua ka maranga mai te ope i Kaipara, he mea haere po mai i te ara, a he mea huaki te pa i te po, tomokia page (Book 8)(58)(8)ana te pa i taua po ano, taka katoa, ko Kuku-taiepa te ingoa o taua pa, a na taua pa ra ano i kohuru te ope a Ngati-whatua i te tua tahi, ko te Whare-umu te ingoa o te rangatira o taua pa, no Ngatipou hoki te iwi i kohuru nei i Ngati whatua.

A ko te pa i kohurutia ra te 70 e Tamatea, ko Tarahape te ingoa o te rangatira o tera pa, he teina aia no Te Whare-umu. I te po i huakina ai te pa o Te Whare-umu ka rongo te iwi o te pa o Tara-hape i te aue o te patu o tera pa, ka mohio iho aia he taua, a kua taea te pa o tana tuakana, ka whakatika a Tara hape ka tu ki te taha o te taiepa o tona pa ka karanga iho kia Te Whare-umu he mea hoki kua pawera aia, kua mohio kua taea te pa o tana tuakana a kua mate a Te Whare-umu, ka karanga iho a Tarahape i te pa "Haere atu ra e tamara, ko koe i te po, ko ahau apopo." Ao ake i te ata, ka tu ano te riri a Nga-ti-whatua ki Nga-ti-pou, ka whakaekina te pa o Tarahape, ka taea, a ka mate a Tarahape i taua ra ano, ka poro tana poroaki ki tana tuakana.

He kotahi ano te tangata o Ngatiwhatua nana i hopu enei tangata, a Te Whare-umu raua ko Tarahape, na Te ahu-mua raua i patua ka mutu i konei tenei whainga.

Ko Te Take O Te Timatanga O
Te Whainga Ki Runga

(Nga-Puhi)

I haere te taua: ki Tauranga
ki Hauraki
ki Waikato
ki Rotorua
ki Ngati Kahu nunu
Ki Ngati Porou

Ki nga iwi katoa o runga, ko te take no taua whawhai koia nei: I haere mai a Tawaputa i runga i te kaipuke a u noa mai ki Tokerau, ka eke atu te tahi wahine ki runga ki te kaipuke, ka moe i te pakeha, ko te wa tenei o te orokotanga mai o te pakeha ki enei motu, a riro atu taua wahine i taua kaipuke ki runga ki Tauranga, tae atu taua wahine ki reira, ka haere atu aia ki uta, a he mea page (Book 8)(59)(9)kohuru taua wahine e o reira Maori, roa noa ka tae ake te rongo o te kohuru o taua wahine ki Ngapuhi, ka tukutukua nga karere, ka mene te iwi, ka oti nga waka te tui ka hoe te ope taua a Ngapuhi, ka hoe haere i te takutai o te moana a u noa ki Tauranga, ka tauria te pa ko Mata-rehua te ingoa, ka hinga i reira a Te tawhio te rangatira o taua pa, na Te Rarauhe te taua, na te tahi o nga rangatira o Ngapuhi.

Ka whakaaro a Te waru te rangatira o Tauranga, ka tikina mai a Hongi-hika eia hei hoa mona e patu tangata ai, ka hoe a Hongi me te ope ka tae ki a Te waru, ka tauria e raua te pa ko "Te Whaka Tangaroa", taka katoa taua pa i a raua, ka oti tenei ka ahu te ope o Hongi ki runga, a ka patua haeretia nga iwi o runga eia, a ko nga mea i ora he mea oma ki te ngahere.

A ka whakaaro a Te Popo te tino rangatira o Hauraki, ki te tahi utu mo taua iwi kua pau nei i a Hongi, a na te waru te tikanga o Hongi i haere ai ki te patu tangata i reira, i mate ai tona iwi, ka tukua mai e Te Popo tana tamaiti ki te tiki mai i Ngapuhi hei hoa haumi mona mo Te Popo ki te rapu utu mo tana iwi, a na taua tono a Te Popo ka rewa te ope taua a Tareha raua ko Te Morenga, e rua rau topu mahia e 400, ko enei i haere, i aua ra, ka tahi ano te pa ka whiwhi i te ranga a te Maori.

Ka tae atu te ope o Ngapuhi ki a Te Popo, ka hoe a tae atu ki Tauranga, ka tauria ko te pa i Maunga-nui, he mano tini te tangata i roto i taua pa, a ka taea taua pa ka patua te tini, ka ora te tini, he tangata ano e 30 aua pononga he tangata e 40 pononga, he tangata ano 100 aua pononga i hopu ai ka mutu te kai i te tupapaku ka hoki mai taua taua a Ngapuhi ki tona kainga.