Wi Pere, M.H.R.: He tono taku kia tukuna maku te korero tuatahi.

Te Pirimia: E pai ana, engari e mea ana ahau kia whakatakotoria atu e au i te tuatahi taku i whakaaro ai hei huarahi whakahaerenga maku i nga korero mo tenei huihuinga o tatou. E hiahia ana koutou, te iwi e noho, nei kia whakaaturia ki a koutou nga whakaaro o te Kawanatanga mo etahi mea e tumanakohia ana e awangawangatia ana e koutou. Kua tono mai a Wi Pere ki au kia tukuna ia kia korero i etahi kupu torutoru nei i mua o taku tuunga atu ki te whakaatu i nga whakaaro o te Kawanatanga mo runga i nga mea e pa ana ki nga Maori. He hoa ia noku, a he hoa hoki ia no te iwi Maori, a pai atu au kia riro mana nga kupu tuatahi. E kore e taea e au te noho i konei i tua o te tina. Kia mutu te korero a Wi Pere, maku e korero atu nga whakaaro me nga tikanga a te Kawanatanga, a ka waiho iho aua mea e au hei hurihuri ma koutou me te iwi Maori. E kore ano e tika au kia mea, me tere tonu te whakaae mai o te iwi Maori ki aku tikanga ka whakatakoto atu nei. Ka tika ano koutou kia tono kia hoatu he taima mo koutou hei hurihuringa i enei take ka korerotia nei e tatou. E rua o toru ranei nga marama ki muri nei ka tu te Paremete; a kia oti ra ano i a koutou te ata whiriwhiri enei take ka whakatakotoria nei ki o tatou aroaro i tenei ra, hei reira me whakaatu mai e koutou ki au nga mea i pai me nga mea i kino, me a koutou menemana whakatikatika hoki i mahi ai mo aua take. Ka puakina katoatia atu e au ki te iwi Maori i tenei ra oku whakaaro mo runga i nga putake nei, ano he iwi Pakeha koutou. He pai ki te whaia i tenei he huarahi e whakahaerea ai a tatou mahi i tenei ra, kia kore ai he ngakau kino a muri atu. I te mea kua takoto atu enei kupu aku, kaati, ma Wi Pere te korero i naianei.

Wi Pere: Ka poka pu tonu taku korero ki nga take o tenei huihui. Kei te tino mohio koe ki nga take ka whakatakotoria atu nei e au ki to aroaro, i te mea kei runga noa atu tou matauranga i toku, a he mohio rawa atu koe i te iwi Maori. Ko koe te upoko o nga iwi katoa o tenei Motu. Ka maha nga tau e peehi ana te kino i nga iwi Maori i ta ratou mahi e hokohoko nei i a ratou whenua. Ka ono tekau miriona (60,000,000) nga eka kua riro i te Pakeha, a e rima miriona (5,000,000) tonu e toe nei ki te iwi Maori—otira tena pea e wha miriona (4,000,000) auake e toe nei. Kua tuhituhia e nga Maori nga mea e tonoa ana e ratou. Koia tenei e whai ake nei:—

"Ki te Honore Pirimia.

"Waipatu, 30 o Maehe, 1898.

"Kia ora tonu koe, a koe te upoko o te Kawanatanga o te Koroni o Niu Tireni, e whakahaere nei i nga mea e pa ana ki nga iwi e rua i roto i te Koroni katoa o Niu Tireni.

"Ko nga take i whiriwhiria a i whakataua e tenei hui, hei whakatakoto atu ki to aroaro, koia enei e mau ake nei:—

• "(1.) Tenei matou, to iwi Maori, ka tono atu ki a koe kia whakaae koe ki ta matou inoi i wkakaurua nei e matou ki roto ki ta matou whai korero i tuku atu ai ki te Kuini—ara, me tino whakamutu rawa te hoko i nga whenua e toe nei ki te iwi Maori, ahakoa kei raro i te hea Ture e whakahaerea ana.
• "(2.) Tenei matou, to iwi Maori, ka tonu atu ano hoki kia whakatuwheratia mai he huarahi ki a matou e taea ai e matou te nama etahi moni i runga i te itareti mama kia taea ai e matou te whakapai nga whenua e toe nei ki a matou.
• "(3.) Kia ai ai tenei hei tohu a hei whakamaharatanga honore mo te taenga ki te rima tekau ma waru nga tau o to tatou Kuini atawhai e kawana ana i a matou i te iwi Maori.

"Kia ora tonu te Pirimia!

"Na te Iwi Maori Katoa."

"Ki te Honore Pirimia.

"Waipatu, 29 o Maehe, 1898.

"He tono atu tenei na matou, na to iwi Maori, ki a koe, kia tino whakamutua e koe te hoko whenua Maori ahakoa e te Kawanatanga e nga Pakeha noa iho ranei, a kia rahuitia nga whenua Maori e toe nei hei rahui tuturu mo ratou, ake, ake, tae noa ki ti mutunga o te ao, hei tohu mo te roanga o Kuini Wikitoria e noho ana i runga i te torona o ona tupuna, a hei whakamaharatanga mo te rima tekau ma whitutanga o ona tau e kuini ana mo tona iwi Maori.

"Kia ora tonu koe, e te Pirimia.

"Kua paahitia e te komiti. "Roore Rangiheuea, Tiamana e to Komiti.

"Nama 2.—Ko te Kooti Whenua Maori me whakakore rawa atu.

"Kua paahitia e te komiti. "Roore Rangiheuea, Tiamana e te Komiti."

Wi Pere: Koia enei nga kupu ka whakatakotoria e te iwi Maori e noho huihui nei ki to aroaro i tenei ra. Kei te mohio te iwi Maori ki nga mate kua pa ki a ratou i nga tau kua pahemo ake nei, na reira ka tono atu ratou ki a koe kia tino hereherea e koe nga morehu whenua e toe nei ki te iwi Maori kia kore rawa ai e taea te hoke. Kaua e hereherea mo nga tau e toru e wha ranei, engari me herehere mo ake tonu atu. Ina hoki, i tou wa e tu ana koe hei Pirimia, tena pea e hereherea e koe nga whenua katoa, otira. akuanei pea, kei te tuunga mai o tetahi atu Kawanatanga hou, tena pea e wetewetekina e ratou nga here e whakarereketia he tikanga. I nga wa o mua i tangi te iwi Maori ki o ratou whenua ka riro i te hoko, na reira hereherea ana e te Kawanatanga kia kore ai e taea te hoko; engari i tahuri etahi Pakeha ki te kimi tikanga e taea ai te wewete o aua here, a te mutunga iho wetewetekina ana aua here. Muri iho i tera ka mahia he ture kia riro ai ma te Kawanatanga anake e hoko te whenua o te Maori, a kaua nga Pakeha e whai mana ki te hoko. Hei whakangata noa iho tera i nga hiahia o te iwi Maori mo te wa poto. Na, kei te mohio koe, e te Pirimia, he nui nga mate kua pa ki te iwi Maori, a e rima miriona (5,000,000) noa iho nga eka e toe aua ki a ratou: Na reira ka tohe atu au ki a koe, i te mea he mea nui rawa tenei e tonoa nei, ara, e mea nei matou kia tino hereherea te hoko o nga morehu whenua. Kei te tino mohio koe ehara te Maori i te iwi titiro ki nga whakatupuranga e haere ake nei; kei te hiahia te iwi Maroi i naianei ki te tuku atu i a ratou ma te Kawanatanga e tiaki. Kaore e tika kia waiho noa iho ma ratou ano ratou e whakahaere, notemea kaore ratou e kaha ki te pera. Ko nga here e hoatu ana ki runga ki nga whenua i mua e taea ana te wewete i runga i etahi ture, na reira e taea ana te hokohoko o aua whenua i herea fa e nga Pakeha ratou ko nga Maori. I te wa e mana ana nga ture Maori o mua, ki te hoko te tangata Maori i te whenua ka poroa tona upoko, na, mehemea e mana ana aua ture i naianei, katahi pea ka mutu te hoko whenua a te Maori, engari kua whakakorea atu taua ture nui o te iwi Maori e te Pakeho. Ki to te Pakeha ture ko te tangata e patu ana i tetahi tangata kia mate ka whakamatea hei utu mo te tangata i mate ra i a ia; na reira, ko ta matou tono ki a koe me hoatu te iwi Maori ki roto ki to ringa tiaki ai; engari ki te kore koe e whakaaae ki tenei, a ka waiho tonu e koe ma ratou ano ratou e tiaki. kaati me whakaae koe kia hoki ano ratou ki nga tikanga Maori o mua, ara, ki te hoko te tangata Maori i te whenua me poro tona upoko. E tono atu ana matou ki a koe kia kimihia e koe he tikanga e taea ai e nga Maori o ratou whenua te mahi, e taea ai aua whenua te whakapai e ratou, i te mea hoki kua whakataua he reiti e te ture ki runga ki aua whenua. E rua o matou hiahia nui: Tuatahi, ko nga morehu whenua e toe nei me tino herehere kia kore rawa ai e taea te hoko: a ko tetahi o aua hiahia me whakarite e koe he huarahi e taea ai te hoatu he moni ki nga Maori hei whakapai i o ratou whenua. Naku ake to muri o enei hiahia. otira kei te whakaae te nuinga o nga Maori o tenei Motu page 7ki taua whakaaro. Heoi ano a matou korero i naianei, i te mea kei te kaika koe ki te haere. Pai atu matou mehemea e taea ana e koe te noho i konei i tenei po, mo apopo koe haere ai. Ka tuaruatia atu e au ki a koe, ko te hiahia nui o tenei iwi me kaha koe ki te tiaki i a ratou. Kaua e whakarongo ki nga korero a nga Pakeha, kei raruraru te mutunga. Tenei ano tetahi putake e mea ana nga Maori ki te whakatakoto ki to aroaro, ara, ko nga Kooti Whenua Maori. Ko to matou hiahia me tino whakakore rawa atu aua Kooti. Kei te mohio matou ki nga raruraru e pa nei ki te iwi Maori i runga i te waihotanga e enei Kooti kia mana tonu, a ko to matou hiahia me paahi he ture hei whakamutu rawa i te hoko o nga whenua Maori, hei whakakore rawa atu i nga Kooti Whenua Maori. Ki te whakakorea atu nga Kooti, kaua e whakaturia mai tetahi atu mea hei whakakapi i tona turanga. Ko koe te tangata e mohio ana ki nga mate me nga hiahia o te iwi Maori. E hiahia ana matou kia riro ma ia rangatira ma ia rangatira Maori e whiriwhiri he tikanga hei whakahaerenga mo nga morehu whenua e toe nei ki te iwi Maori. Ko toku nei hiahia me tere tonu, kaua e nukuhia haeretia mo tetahi tau, mo tetahi tau. Kaua e penei na, "Taihoa, taihoa." E rua nga mate o peehi kino nei i te iwi Maori, a ki te taea e koe aua mate te whakakore atu ka ora tonu te iwi Maori. Kaua e whakerongo ki nga Pakeha e mea nei kia ngaro te iwi Maori; e ono tekau miriona (60,000,000) nga eka kei a ratou, kei te iwi Pakeha; ma ratou e wehewehe tena whenua, e whakarato i a ratou, i te iwi Pakeha, ki ena whenua. Ma te whakamana anake i enei tikanga e tonoa atu nei e tino tika ai te ki he tamariki na te Kuini te iwi Maori. E hiahia ana ahau kia purita e koe nga apiha hoko whenua kia kaua ratou e tukuna kia hoatu moni ki nga Maori hei hoko i o ratou whenua—penei me te pata kanga e whiua atu nei hei kai ma te tikaokao.

Te Pirimia: I mua, ka maha nga tau i naianei, ka tu tetahi huihuinga nui ma o koutou tupuna, he whiriwhiri mehemea me tuku atu ranei e ratou te mana o Niu Tireni ki te Karauna o Ingarangi kaua ranei. Ka mutu i a ratou te ata whiriwhiri i taua take tau ana i a ratou nga huarahi e whakaaetia ai taua mana kia eke mai ki runga ki a ratou. Ko nga tupuna e korerotia nei e au ko nga tupuna nana i mahi i whakatakoto nga kupu o te Tiriti o Waitangi, ara, o te tiriti ingoa nui, rongo nui, i roto i nga korero kua tuhituhia mo te iwi Maori. He mata kite o koutou tupuna, i kite ratou i nga mate o muri nei, i tupato ratou kei waiho kore whenua o ratou uri; i kite ratou he mea tika kia whaka-pumautia nga huarahi e whiwhi tonu ai o ratou uri i te kai; ara, me rahui nga ngaherehere, kia ora tonu ai nga manu; me rahui etahi wahi o te wai hei oranga mo nga ika, na reira whakahuatia ana nga awa me nga roto me nga moana i roto i taua tiriti. Ko tetahi mea i kite ratou, me rahui nga whenua, notemea ki te kore he whenua e kore ano hoki te iwi Maori e ora. Na, mehemea i whai koutou nga iwi Maori o muri nei i nga tikanga i whakatakotoria i tuhia e o koutou tupuna ki roto ki te Tiriti o Waitangi, kua kore he tikanga e huihui ai tatou i tenei ra. Ki te titiro whakamuri koutou ka kite koutou i runga i to koutou ahua tamariki he maha o koutou pohehetanga, engari kaore au i haere mai ki konei i tenei ra ki te whakatumatuma i a koutou, ki te whakaputa i nga kupu aroha kore. Kei te tino mohio koutou ki te nui o nga tikanga pohehe i mahia. I runga i to koutou awangawanga mo o koutou uri i muri i a koutou, e tika ana koutou, i mua o te wa e tureiti ai, i mua o te wa e pau katoa ai o koutou whenua, e tika ana koutou kia hurihuri kia mahi i tetahi tikanga pai hei whakamutu i nga kino e pa nei ki a koutou i roto i nga tau maha kua pahemo ake nei. Na, i te mea kua maha nga tau e hurihuri ana ahau i tenei take e korerotia nei e tatou, ki taku me whakamutu te hoko i nga morehu whenua o nga Maori, notemea ki te kore e whakamutua ka mau tonu te heke haere o te iwi Maori ki te kore, a te mutunga iho ka waiho nga morehu o te Maori ma te koroni e whangai. Otira ka patai ano ahau, ko wai ia nei te mea e whaiwhai ana i nga apiha hoko whenua Maori ki te hoko i tona whenua? Ko te Maori nona te whenua. Na wai ia nei i tono ki te Paremete kia hoatu te mana ki a ratou kia ahei ai ratou ki te hokohoko i o ratou whenua ki a ratou i pai ai? Na nga Maori ano. I penei ta ratou kupu, "Homai o matou whenua ki a matou; tukua mai ma matou ano e pupuri o matou whenua penei ano me te Pakeha e pupuri nei i ona whenua." Katahi ka whakahokia atu e te Paremete, "E pai ana, tenei nga taitara o o koutou whenua, haria atu, mahia atu a koutou mahi i pai ai mo o koutou whenua"; te hoatutanga, kaore ano te mamangu i maroke noa i runga i nga pukapuka taitara kua tae nga Maori ki te whaiwhai i nga Pakeha, ki te tono kia hokona o ratou whenua—a i runga i te nui o te kaika o nga Maori ki te hoko i o ratou whenua, whano tata etahi o nga apiha hoko whenua ka mau ki te rakau hei patu kia noho atu ai. Koia tena te take i iti ai nga whenua e toe nei ki a koutou. He aha te take i maha ai nga rau Maori kore whenua? Na te hokohokonga i o ratou whenua tetahi take nui i pena ai. No te paunga o o ratou whenua kua minamina ka nga whenua o etahi. I rekareka ahau ki nga korero a Wi Pero i a ia e tohutohu nei kaati he whenua mo nga Pakeha ko te ono tekau miriona (60,000,000) eka kua riro atu nei i a ratou, ko tera e tuhatuha ki nga Pakeha, a kaua o tahuri atu ki te raweke i nga eka e toe nei ki nga Maori. Taku kupu ki a Wi Pere me era atu rangatira e whiwhi nui ana i te whenua, "He aha te take i kore ai e tuhaina hoki e koutou o koutou whenua ki nga tangata kore whenua o te iwi Maori?" Ki te riro ma te iwi Maori e tuatahi, tena pea e whaikuputia e te Pakeha, engari ki taku whakaaro e kore nga Maori e pera. He hanga mama noa iho te tohutohu, engari he laki tahi nga mea e rongo. Ki taku whakaaro, mehemea, mo apopo, me tuhatuha katoa te whenua me nga moni kia riterite tonu te hea a tenei a tenei puta noa i te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha, kaore e pau te wiki kua pau i etahi o ratou hea te hoko atu, kua tangi kia tuhaina ano nga moni me nga whenua. Me ki noa ake o tatou tena pea kei te tu tetahi hui nui a nga Maori, kei te tu ranei tetahi tangihanga mo tetahi tupapaku, kei te tu ranei tetahi purei page 8reihi hoiho, tetahi atu purei ranei: he aha te mahara tuatahi a koutou a te Maori? Ka whawha koutou i o koutou pakete ka titiro he moni ranei a koutou kaore ranei; ki te kite koutou kaore kau a koutou moni, engari kei te whiwhi whenua koutou, tere tonu ta koutou oma ki te apiha hoko whenua e tata ana, ka mea atu ki a ia, "Homai etahi moni maku ko taku whenua he utu; e hiahia ana ahau ki te haere ki te matakitaki purei hoiho, ki te tangihanga ranei mo taku whanaunga." Ka maha nga pouritanga o toku ngakau i toku rongonga i enei tu korero mo te iwi Maori—he nui rawa to koutou aroha tetahi ki tetahi; he mea tika kia arohatia te pouri o te ngakau o tetahi mo tona whanaunga kua mate, engari, i runga i o koutou tikanga, te mutunga iho pa ana he mate nui ki nga hunga i ora. E tu ai he tangi nui ma koutou me whiwhi koutou i te moni, a e whiwhi ai koutou i te moni me hoko o koutou whenua; i runga i tenei ahua e toru nga mea hei pouritanga mo te tangata, ko te whanaunga kua ngaro ko te whenua kua ngaro ko te moni kua ngaro. He mea tika kia whakaarohia te tupapaku me nga whanaunga o te tupapaku i runga i to ratou mate, engari kaore e tika kia whakapaua nuitia te moni mo taua mea. Kaore e hopohopo taku ki atu ko te take nui i pahuhu atu ai i nga Maori o ratou whenua; ko nga tangihanga tetahi, a ko tetahi he kaha no te hiahia o te iwi Maori ki te whai i nga ahuareka memeha noa iho, te ahu ai ki te mahi kai ki runga i o ratou whenua. Tetahi mate nui rawa ko te Kooti Whenua Maori me nga roia. Ki taku whakaaro he nui ke nga whenua Maori kua pau i nga roia te horomi i nga whenua kua hokona e nga Maori ki nga Pakeha noa. Ko enei korero kua korerotia ake nei e au he whakatepe kau naku i nga mahi me nga take i penei ai te ahua o te iwi Maori me tona ahua e noho nei tatou. Ko Wi Pere, to koutou mema honore, he hoa noku, ko tana mahi hui atu ki nga rangatira kua huihui nei ki konei i tenei ra, he akiaki tonu i au kia mahia he tikanga hou. Na ko te mea i oti i o ratou huihuinga koia tena te whakarapopototanga ko te pukapuka i panuitia mai nei e Wi Pere. Koia tenei, i inoi koutou ki to koutou whaea, ki toku whaea, ki te whaea o tatou katoa—ara, ki to tatou Kuini aroha—a utua mai ana e ia ko te tikanga me tuku ta koutou inoi ma ona Minita i konei ratou ko te Kawana, ko tona mangai i konei, e whakahaere; engari ka tohi tu tonu atu taku ki atua ki a koutou kei roto tonu i o koutou ringaringa tenei take e takoto ana. Kaore kau he ture i Niu Tireni e kaha ki te ki me hoko e koutou o koutou whenua; kaore kau he tangata e kaha ki te pupuri i o koutou ringaringa ka kukume i a koutou ki te haina i nga tiiti. I te mea koia tenei te ahua, he aha te take i haina ai koutou i nga tiiti? Ko te tino mea e hapa ana ko tetahi tangata hei pupuri i a koutou, kia kore ai koutou e haina i aua tiiti. I korero a Wi Pere me hopu e te Paremete o koutou ringaringa, a me herehere o koutou ringaringa ki tua i o koutou tuara, kia kaua rawa ai koutou e kaha ki te hoko i o koutou whenua. Kua tuturu ta koutou kupu, ta koutou ta te iwi Maori, ta koutou ta nga rangatira e noho nei, kua penei; "Ki te homai te mana hoko ki a matou, kaore e roa kua kore o matou whenua, na reira me tahuri mai te Paremete ano he papa e tahuri ana ki tana tama e mahi he ana, ka pupuri i a matou kei mate matou i a matou ano." Tetahi kupu a koutou e penei ana, "Whakamutua ta matou hoko whenua timata atu i tenei wa, a timata atu ranei i tua atu o te huinga o te Paremete e haere mai nei me mutu rawa te hoko whenua"; Ko tetahi kupu ano a koutou e penei ana, "Me whakakore atu nga Kooti Whenua Maori kia mutu ai te whakaputa taitara mo nga whenua; notemea ki te peratia ka ai tera hei whakamutu i te hoko whenue." Na, i penei te kupu a o koutou tupuna ki te hokona te whenua, ki te whakahaerea ranei tetahi atu tikanga mo te whenua, me riro ma te Kawanatanga e pera; kei roto tena i te Tiriti o Waitangi e mau ana, a he painga mo te iwi Maori mehemea i mau tonu te pupuri ki taua tikanga. Mehemea i mau tonu te pupuri ki taua tikanga kua kore he take e huihui ai tatou i tenei ra. Na, mo tetahi o a koutou putake, ara, mo nga whenua e hokona ana e te Kawanatanga, e tika ana, ka maha nga tau e mohio ana ahau kaore ano he tikanga totika mo taua mahi i oti te whakatakoto. Kaore i te rite te ture mo nga Maori ki te ture mo nga Pakeha. Ki te hoko matou, te Kawanatanga i te whenua a tetahi Pakeha, ki te tangohia ranei e matou te whenua a te Pakeha, me whakatu he kooti kia toru nga tangata hei tiati mo taua kooti—kotahi ma te tungata nana te whenua e whakatu, kotahi ma te Kawanatanga e whakatu, a kotahi hei tetahi o nga Tiati o te Hupirimi Kooti hei takawaenga. Ma enei e whakatau. I te mea kua kite nga Pakeha i te pai o tenei tikanga, tena ano hoki e pai mehemea i pera te tikanga mo nga whenua Maori i mua. Engari ka taea e au te ki, ara, i te timatanga mai ano o taku Kawanatanga tae mai ki naianei he nui ake a matou nei utu e hoatu ana mo nga whenua Maori i ta nga Kawanatanga o mua atu, na reira i nui ai te hoko a nga Maori i a ratou whenua. Me titiro ki nga poraka o Te Awarua, o Ngapaeruru me Waikopiro; i taparatia e matou nga utu mo etahi o aua poraka. Engari ka ki atu au ki a koutou kua mea te Kawanatanga kia iti noa iho nga whenua Maori a hokona e ratou i naianei. Ki taku whakaaro he pai ke te tikanga e whakahaerea nei mo nga Pakeha—ara, m eriihi nga whenua—he pai ke tera i te hoko; notemea ki te peratia ka mau tonu o koutou whenua ki a koutou, me te puta tonu mai o nga reti o te whenua ki a koutou. Na he mea pai kia whakamahia tikatia te whenua. He hara nui te waiho noa iho i te whenua kia takoto noa iho. I hoatu te whenua ki te tangata hei oranga mo nga tane, mo nga wahine, me nga tamariki, ki te kore te whenua ka mate te tangata. Na reira e tika ana kia whakakapia ki te tangata nga whenua nunui o nga Maori e takoto kau nei; mehemea e peratia ana aua whenua ka nui atu te ora o nga Maori katoa i to ratou ora e ora nei i tenei ra; engari i au ka tohutohu atu nei i tenei huarahi hou, kaore au i te mea maku koutou e akiaki e kukume ki runga ki tenei whakaaro, engari ma koutou ano e whawha mai, mehemea ra ki te kite koutou koi ra te huarahi pai mo koutou. Ki te mahia he tikanga hou me mahi i runga anake i ta koutou tino whakaae. page 9Ki te hanga he ture hou me hoatu he rarangi ki roto kia riro ai ma tangata ano o ia takiwa e whakaae, e kore ranei e whakaae, kia whakahaerea nga tikanga o taua ture ki roto ki to ratou takiwa. Notemea, tena pea etahi Maori e mea ana kaati tonu he ture mo ratou ko nga ture e mana nei, tena pea ko etahi e mea ana, penei me koutou, me hanga he ture hou mo ratou; na reira me waiho tena ahua ki nga iwi Maori o ia takiwa; ko te ture hei paahi ma tatou me haere i runga i tetahi tikanga e taea ai taua ture te whakatau te whakatarewa ranei i roto i ia takiwa, ara, me waiho ki nga tangata o reira to whakaaro. Ko nga iwi e tomo ana ki raro i nga tikanga o taua ture ka tiakina o ratou paanga, a ka hereherea o ratou whenua kia kore rawa ai e taea te hoko. Engari ko nga iwi e mea ana kaati tonu he ture mo ratou ko te ture e mana nei i naianei, me aha te pau o o ratou whenua, ara, ko te hoko te mea pai ki a ratou, kei a ratou te tikanga; a ki te mate ratou, kaati mate ana ratou i a ratou ano, a ka pouri au mo tera. Na, i te tuatahi, e mea ana ahau kia tino marama tenei ki a koutou: Ki te paahitia e te Paremete tetahi Pire hei herehere i nga whenua Maori, ka mahia he tikanga ki roto i te Pire e riro ai ma nga Maori ano o ia takiwa e matua whakaae katahi ka taea te whakahaere ki reira. Ka riro ma etahi Maori e tono, i runga i te pitihana, kia whakahaerea taua ture ki roto i to ratou takiwa; mehemea e rua tekau nga tangata e whakahe ana i taua tono, ka tukuna ma te pooti e whakatau, ka riro ma nga Maori whai whenua e ki i runga i te pooti me pa ranei kaua ranei e pa taua ture ki o ratou whenua; Engari kotahi te mea uaua e kitea ana, ara, koia tenei: Ki te ohorere te hanga o tetahi tikanga hou i te wa e kore ana e puta mai he hua i te whenua, me pehea e ora ai nga Maori i taua wa? Ka kimi koutou i tetahi huarahi e kitea ai he kai. Ko nga mea whiwhi orange e kore e pai ki te hoatu i tetahi taha mo nga hunga pohara i te moni, na reira me kimi ano he huarahi e kitea ai he oranga mo nga hunga pera. Me whakatu he tangata hei whakahaere i nga whenua. I korero ano koutou me tuku atu he moni ki a koutou i runga i te nama; i mea hoki koutou ko nga tangata mana e whakahaere nga whenua me kowhiri i roto i nga tangata e whai paanga ana ki te whenua. Na ka tohi tu tonu atu taku utu mo tena, o kore te Kawanatanga e tuku moni ki a koutou i runga i te nama ki te riro ma te Maori anake e whakahaere aua moni. Ko tena mea ko te nama moni i te Kawanatanga e kore e taea ki te kore e whakaturia tetahi Pakeha e te Kawanatanga hei whakahaere i aua moni. Na reira me uru ano etahi Pakeha hei hoa mo nga Maori i roto i nga Poari. Inahoki me hanga ano he rori mo o koutou whenua, he piriti mo nga awa; me tiki i whea he moni hei hanga i ena rori i ena piriti? Me tiki i nga Pakeha. Tena ano ranei etahi Maori kei roto i a koutou e mohio ki te whakatakoto rori ki te hanga ranei i nga mapi e oti ai nga piriti? Tena ano pea, engari kaore au i te mohio. Na reira e kore e taea ki te kore e noho huihui nga Maori me nga Pakeha i runga i nga Poari. Mo runga mo nga Poari nei, e mohio ana ahau tena ano e rereke nga whakaaro o etahi. I te mea ko au te Minita Maori, a i te mea me takoto atu i au enei take katoa ki te aroaro o te Paremete, e taea ai e au te paahi hei ture, me noho tahi nga Pakeha me nga Maori i runga i nga Poari. Ki te kore koutou e whakaae ki tena he moumou noa iho ta tatou whiriwhiri. E te whakatupuranga taitamariki o noho nei, ka korero atu ahau ki a koutou, ano he papa e korero ana ki ana tama, otira na matou tahi na nga kaumatua tenei kupu, na nga mea kua penei me au kua nohia a runga o to maunga e te huka. E mea ana au kia ata whiriwhiria e koutou aku kupu i au e ki atu nei e kore rawa e taea te hanga rori mo o koutou whenua, te nama ranei etahi moni hei whakatuwhera i aua whenua ki te kore e noho he Pakeha ki runga i nga Poari. Katahi tonu tenei tu whakahaere ka meatia kia whakamatauria na matou na tenei Kawanatanga. E whakaae ana matou me utu nga mema o nga Poari; me whakarite he utu mo ratou e te Paremete, a ko nga Maori e tu ai hei mema mo te Poari me riro ma to ratou nei iwi ano e pooti. Ma nga tane me nga wahine whai whenua i roto i ia takiwa e whakatu nga mema Maori o te Poari, penei ano me ratou e pooti nei i o ratou mema mo te Paremete. Kia toru nga tau e tu ana nga Poari, a me tau nga whenua ki nga Maori i pootitia hei mema mo te Poari ratou tahi ko etahi Pakeha tokotoru, a ma ratou e riihi, e hanga nga rori, e whakahaere aua whenua. Ki taku, koia tenei te tikanga pai, ara, me uru tahi te Maori me te Pakeha ki runga ki nga Poari. Ma te Poari e riihi nga whenua hei painga mo nga Maori no ratou nga whenua tae atu ki nga tangata e riihi ana i aua whenua. Kaore e whakaaetia kia hokona nga whenua kua tau ki te Poari; me riihi anake i runga i te moni reti rahi e taea ana. I te mea e mohio ana au tenei etahi o koutou kua nama moni, a kua tau aua moni ki runga ki o koutou whenua, a tenei etahi riana me etahi mokete e takoto nei i runga i aua whenua, a me whakaea atu aua tiiti mokete, na reira e mea ana matou me whakanoho ano he mana ki roto ki te Pire kia ahei ai te Poari ki te whakaea i aua riana me aua mokete, a me tuku atu taua moni ki nga Maori i runga i te rima pauna initareti mo te rau i ia tau, me riro ko te whenua hei punga mo aua moni i tukuna-a-nama atu ra, a kia wha tekau ma rua tau te roa o te wa hei whakahokinga mai mo aua moni. Taihoa ake nei maku e panui haere ia rarangi ia rarangi o te Pire, he mea whakarapopoto, kia marama ai ta koutou titiro. Tera ano hoki e whakahaua e au kia whakaratoa koutou ki nga whakamaoritanga o taua Pire. Kua korero a Wi Pere, ko te hiahia nui o te iwi Maori me whakakore te Kooti Whenua Maori. Kei te tino whakaae au ki tena korero; kua tata te wa, ki taku mahara, e taea ai e matou te whakakore atu nga Kooti Whenua Maori. Kia paahitia te Pire i whakahuatia ake nei e au e te Paremete, hei reira u ai te toki tuatahi e hinga ai aua Kooti. Ka timata te hanga i te whare hou me tino tohunga te mahi; he takoto noa iho te piki i te waara mehemea ka pikitia ki te arawhata, engari e kore e turakina wawetia te arawhata kia mohio ra ano te tangata i piki ra e kore ia e heke iho ma taua arawhata. He nui rawa to matou taputo i a matou e hanga ana i te Pire, a he mea whiriwhiri page 10roa katahi ka whakataua me waiho ki nga Maori te whakaaro e pa ai ona tikanga ki o ratou whenua. Kua maha a koutou whakatuunga korero mo enei take, a kua korero roa koutou i nga huihui nunui o ia takiwa o te koroni nei, a he nui nga kai i pau i aua hui; te mutunga iho kaore kau he mahi i oti, he korero anake te mea i pahure. Na, ki te paahitia tenei Pire, ka taea ano e koutou te whakatu korero ma koutou, hei reira whiriwhiria ai nga tikanga o te Pire nei, a ki te tau me whakaae te Pire, kua ai tena hei kaupapa e oti ai he mahi ma koutou. Ki te kitea he pai nga whakahaere a te Pire, a ki te kitea e te iwi Maori ka taea e nga Maori i pootitia hei mema mo nga Poari te whakahaere tika i nga mahi i hoatu hei mahi ma ratou, hei reira, a ko ake nei, ka taea e matou te whakarereke i te ahua o nga Poari, ara, me Maori anake nga mema kaua he Pakeha. Kia tino kitea to koutou mohio ki te whakahaere i o koutou whenua, me to koutou kaha ki te whakahaere tika i nga ture, katahi ano ka taea e te Paremete te whakatangatanga o nga tikanga. E hiahia ana ahau kia tino whakakitea e nga Maori ki nga Pakeha to ratou mohio ki te whakahaere i o ratou whenua me a ratou taonga. He mea pai kia whakawhiwhia koutou ki te mahi; he kore no koutou e tahuri ki te mahi i raruraru noa iho ai to koutou ahua, i hoki haere ai to koutou tupu. Mehemea e iti iho ana nga korero, nga huihuinga nunui, nga tangihanga, nga haere ki nga reihi hoiho me era atu purei, a mehemea e nui ake ana te ngaki i nga whenua, katahi ka ora te iwi Maori. Tena pea kaore koutou i te pai kia penei te tohi tu atu o aku korero, otira ki taku mahara he mahi tika tenei ma te Minita Maori, te tohutohu atu i nga mate e kitea ana e ia, a e tika ana ia kia whakahau i a koutou, ara, i nga taitamariki tane, kia tahuri ki te mahi. Ko nga iwi kore mahi, noho mangere. kaoro ratou e kite i te ora me te noho pai, a e koro ano hoki e homai e te oneone ona hua ki te kore ia e ngakia. Tenei tatou e kite nei i nga taitamuriki tane Maori e haereere noa iho ana i runga hoiho, e moumou noa iho ana i te taima i runga i nga mahi kore tikanga, a e waiho atu ana ma nga wahine e ngaki te whenua. Ka tuaruatia atu e au tenei kupu, me nui ake te mahi a nga tane kia iti iho ai nga mea hei mahi ma nga wahine.

Ka panuitia atu e au i naianei te whakarapopototanga o te Pire i whakahuatia ake nei e au:—

• "1. I runga i nga tikanga o tenei Ture me roherohe a takiwa te koroni nei.
• "2. Me whakatu he Poari Whenua Maori mo ia takiwa mo ia takiwa, ko nga mema mo taua Poari, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna, me etahi Pakeha tokorua, ma te Kawana raua e whakatu, me etahi Maori tokorua me ata pooti raua mo nga tau e toru e nga tangata Maori no ratou nga Whenua Maori i roto i ia o aua takiwa.
• "3. Me utu nga mema o te Poari (nga Pakeha me nga Maori) ki nga utu tau me era atu utu hoki e whakaritea ana e te Kawana i ia wa i ia wa i roto i etahi moni e whakaaetia ana e te Paremete.
• "4. Me tu ko te Komihana o nga whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia; a ki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema Pakeha kei Tepute Tiamana.
• "5. Me whai pooti whiriwhiri te Tepute Tiamana, pera me era atu mema, me te whai pooti whakatau hoki.
• "6. Ka whai korama te Poari ina ka noho nga mema e toru engari kia kotahi o ratou maha atu ranei me Maori.
• "7. E kore 'Te Ture Arai i nga Mema o te Paremete, 1878,' e pa ki nga mema Maori o te Poari.
• "8. Ko te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i etahi takiwa e taea ana i runga i te peneitanga, ara, ka taea e te Kawana te whakamana i runga i te pitihana a etahi tangata kia rua tekau maha atu ranei o nga tangata no ratou to whenua.
• "9. I te taenga o te pitihana ki te Kawana me perehi e ia ki roto ki te Gazetle me te Kahiti me te tono hoki kia whakaaturia mai nga kupu whakahe.
• "10. Ki te puta te kupu whakahe a nga tangata rua tekau o era atu o nga tangata Maori no ratou te whenua ki te pitihana, me whakatau taua mea i runga i te pooti a nga tangata katoa no ratou te whenua.
• "11. A te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture ki roto ki tetahi takiwa me tau nga Whenua Maori ki te Poari, ko te tikanga o tenei kupu 'whenua Maori,' he whenua papatupu mo era atu whenua katoa a nga Maori, haunga ia nga whenua i hokona e nga Maori i te karauna i te Pokeha ranei, nga whenua ranei i kapea nei e te Kawana i roto i tona Kaunihera ki waho i te mana o tenei Ture ki te mohio tuturu ia e tino matau ana nga tangata no ratou te whenua ki te whakahaere i taua whenua, me nga whenua ranei e tau nei nga tikanga o nga Ture e whai ake nei ki runga: 'Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881,' 'Te Ture Whenua Rahui i Poutini me Whakatu, 1887,' 'Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai-hauauru, 1892,' me 'Te Ture Taone Maori, 1895.'
• "12. Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga Whenua Maori mo te wa mo nga utu, i raro i nga tikanga o nga Huarahi-whakahaere, i raro i tenei Ture.
• "13. E kore e taea te hoko he whenua Maori i roto i tetahi takiwa kua whakaaetia kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture ki roto, i muri iho i tenei, haunga ia te mahi whakaoti i etahi tikanga mo te hoko i timataria i runga i to te ture ritenga i mua i te paahiianga o tenei Ture, me nga whenua kua kapea ra i raro i nga ritenga kua korerotia i runga ake nei.
• "14. E whai mana ana te Poari ki te wehe i etahi whenua hei wahi mahinga, hei wahi nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua i runga i nga tikanga me nga ritenga e whakaarohia ana e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, hei tuunga whare karakia mo etahi atu tikanga ranei e pai ana mo te katoa.page 11
• "15. I te tukunga Whenua Maori i runga i to riihi, me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori whenua koro, me nga Maori ranei no ratou te whenua e whakatuwheratia ana ki te riihi.
• "16. Ka ahei te Poari ki te Whakahaere tikanga mo te tuku Whenua Maori ki a te Kuini mo te mahi maina i runga i nga tikanga o 'Te Ture Maina, 1891,' ko nga moni e puta mai ana i nga whenua pera katoa i runga i te mahi maina me utu atu e te Kai-whakahaere o te Whenua Mahi Koura ki te Poari hei painga mo nga tangata Maori no ratou te whenua.
• "17. Kai ahei te Poari ki te whakahaere moni hei hanga hei whakapai hoki i nga rori, me nga tiriti, me te mahi ruri, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata, mo era atu tikanga ranei e ahei ana kia whakahaerea i runga i nga tikanga o tenei Ture o nga Huarahi-whakahaere ranei.
• "18. Ka tau era atu mana ki runga ki te Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e nga Huarahi-whakahaere, ko aua Huarahi-whakahaere me whakatakoto ki runga ki nga teepu o nga Whare e rua i roto i nga ra tekau ma wha o muri iho i te kahititanga, mehemea e noho huihui ana te Paremete i taua wa, a mehemea kaore i te noho huihui kaati hei roto i nga ra tekau ma wha o muri tonu iho i te ra e huihui tuatahi ai te Paramete i taua tau.
• "19. Ka pena ano te mana whakahaere o te Poari ki runga ki nga whenua Maori kua whakataua ki a ratou me nga mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kairiiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, me te mahi whakatu kaitiaki mo era o nga tangata no ratou te whenua e noho hapa ana i runga i to te ture ritenga.
• "20. Ko nga moni e puta mai ana ki te Poari i runga i nga whenua Maori me whakahaere i runga i enei ritenga, ara:—
  • (1.) Hei utu i te mahi whakahaere.
  • (2.) Hei whakaea i nga mokete me nga riana e tika ana kia utua.
  • (3.) Hei utu i nga moni toenga ki nga tangate Maori no ratou te whenua i runga i te ritenga o te paanga o ia tangata.
• "21. E kore e taea e te tangata Maori nona te whenua te tuku i tona paanga ki tetahi whenua Maori i roto i tetahi takiwa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei ki roto, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira ki tetahi atu Maori.
• "22. E kore te whenua Maori i roto i te takiwa pera e taea te muru te hoko ranei mo te nama.
• "23. Ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga kaua e neke ake i te £5,000 i roto i te tau, mo te mahi hanga rori, mahi ruri me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata.
• "24. I runga i te tono a nga tangata Maori no ratou te whenua e whai tikanga ana, ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000 i roto i te tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia ai kia whakahaerea te Ture nei ki roto, me etahi moni kaua e neke ake i te £1,000 hei utu i nga nama tarewa a nga tangata Maori no ratou te whenua.
• "25. Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga me whakahoki mai, me te apiti atu i te moni hua kia rima nga pauna i roto i te rau, i runga i te ritenga utu i etahi moni he mea ata whakarite te nui i roto i ia tau i ia tau mo te wa kaua e neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana ma nga tangata Maori no ratou te whenua i nama nei aua moni ma ratou.
• "26. Ko nga hoko a te Karauna kaore ano i whakaotia, me nga whakaherenga a nga tangata noa iho i timataria i runga i o te ture ritenga, a e taea ana hoki te whakaoti i runga i to te ture ritenga me i kaua i paahitia tenei Ture ka ahei te whakaoti atu ki te Poari i roto i nga takiwa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei ki roto.
• "27. Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te hanga i nga huarahi whakahaere e tau ana hei whakatutuki i nga tikanga o tenei Ture.
• "28. Ka whai mana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te kape i tetahi whenua Maori ki waho i nga tikanga o tenei Ture ki te mohio tuturu ia e tino matau ana te tangata nona te whenua ki te whakahaere i taua whenua."

Na, e aku hoa, ko aku kupu whakamutunga enei ki a koutou: He hui nui rawa tenei na tatou i tenei ra; ki taku mahara e rite ana tona nui ki te nui o te hui a o koutou tupuna i whakaaetia ai te Tiriti o Waitangi. Ko nga rarangi o tenei Pire he mea whakanohonoho i rungai i nga tikanga o taua tiriti. Ki te whakaaetia tenei Pire ka riro ma nga Maori ano e arai kia kore ai nga tangata katoa e ahei ki te hoko i nga whenua Maori. E hoki whakamuri ana tatou, ki nga tikanga i whakatakotoria i te tuatahi, a e meinga ana e te Pire me whakanohonoho nga whenua ki te tangata hei painga mo koutou me o koutou iui i muri i a koutou. E mohio ana ahau tena nga tangata apo whenua, nga kaiwhakahaere, me nga Pakeha-Maori e tahuri mai hei hoa riri moku ko tenei Pire te take; tera ratou e ki kaore te nuinga o te whenua i te whai hua, kei te takoto noa iho, a tera ratou e ki, "He aha te take i kore ai e mahia kia whai hua, me hoko e matou te whenua i nga Maori." Teua pea tenei etahi Maori kei te whakahe ki te Pire nei; kaore pea te Pire i te tino pai ki a ratou; tena ano pea ona wahi he; otira ma o koutou tangeta matau, ma o koutou kai tohutohu e karanga he hui hei ata whiriwhiri i ona wahi katoa, ka mutu ka whakaatu mai ki au i nga whakaaro o te iwi Maori mo te Pire. I te mea ko page 12au te Minita Maori, ko taku hiahia kia ora tonu te iwi Maori, kia tupu nui koutou, kia maha, kia whiwhi i nga mea pai. Ko koutou ano kei te patu i a koutou, a me kimi he kai-whakaora mo koutou. Ki te kore e tere te mahi o tetahi tikanga e taea ai te whakamutu o tenei ahua, ki taku mahara e kore e maha nga tau kua kitea kua tino rawakore rawa atu a kua piho haere i nga rori o nga taona nga morehu o tetahi tino iwi rangatira o mua, i noho ki raro i te haki o Ingarangi, a ka waiho tera hei taunutanga i te Paremete o tenei koroni nana kaore i paahi i tetahi ture hei wawao i te iwi Maori. Otira e kore e kite te iwi Maori i tena ahua ki te tukuna e koutou ma te Pire nei koutou e tohutohu e arataki, i te mea, ki te pera, tena e taea e au te hoatu ki te Paremete kia paahitia. E hiahia ana ahau kia tino whiriwhiri e koutou te Pire kua hoatu nei e au ki a koutou. Nui atu taku koa i taku kitenga i a koutou i tenei ra, i a tatou e whiriwhiri nei i te Pire nei, a, engari nui atu hoki toku pouri i taku kitenga i te maha o nga Maori o Te Waipounamu e noho kore whenua ana. E ono tekau mano (60,000) nga eka kua hoatu e taku Kawanatanga kia whiwhi ai ia tangata o ratou i tetahi piihi whenua iti hei oranga mona. Kei te whakahe etahi Pakeha ki nga tikanga e whakahaerea nei e tenei Kawanatanga; otira, i runga i tana whakahaerenga mo nga mea e pa ana ki te iwi Maori, ki taku nei, kaore kau he kawanatanga e rite ana te pai ki tenei e tu nei. Engari kaore e tika kia wareware au ki te whakahonore i te ingoa o tetahi tangata kua wehe atu i a tatou, ara, ki a Te Paranihi, koia nei te Pirimia i mua atu i au. He tino hoa ia no te iwi Maori, a nana i timata i tika haere tonu ai ta matou whakahaere mo te iwi Maori. Ko ta matou tikanga tonu tenei, he haere mai ki a koutou ka korerorero tahi, ka ata hurihuri tahi, ka mea atu kia tohutohungia mai etahi mea ki te Kawanatanga, kaore e akina kinotia e matou a matou tikanga ki runga ki a koutou. Na tenei ka whakapono koutou ki a matou mahi, ka tupu ake te aroha, tetahi ki tetahi, i roto i nga iwi e rua. E tika ana ahau kia haere mai ki konei kia whiriwhiri tahi tatou, me rite tahi te tikanga mo koutou me nga Pakeha: koia tena te take i tae mai ai au i tenei ra. Otira kua tae tenei ki te haore e haere ai au. Na i mua o taku haerenga ka mea atu au kia ata whiriwhiri e koutou aku korero o tenei ra, a tera koutou e whakaae ki te pire. Ahakoa haere au kei konei tonu oku whakaaro. Ko taku hiahia kia tau te rangimarie me te ora ki runga ki a koutou, kia tupu koutou kia maha, a kia noho koutou i runga i te aroha, i te ora, me te pai, i te taha o nga Pakeha o tenei koroni.

Airini Tonore: I mua o te haerenga o te Pirimia e mea ana au ki te whakapai atu ki a ia mo tona aroha ki a tatou i a ia i haere mai nei ki tenei huihuinga ki te korero ki te whakamarama i enei mea. Hei tetahi atu ra ma matou e tuku atu a matou whakaaro i kite ai hei whakatikatika i te Pire. Ka mutu aku korero i naianei, notemea he poto te taima.

Henare Tomoana: He tautoko taku i nga korero a Airini Tonore.