"Tatou ka hanga i te tangata."

I Te ata o te Mane te [unclear: Io] o nga ra o Tihema, 1900, ka tuwhera ano te hui, ka tae mai hoki te Pihopa o Poneke ki te whakarongo korero. Te mahi tuatahi he whakarongo ki te whai-korero a tetahi o nga nupepa pakeha o Whanganui, a te Whanganui Chronicle. Te upoko o taua korero ko nga kupu a te Atua i a Kenehi i. 26, "Tatou ka hanga i te tangata." He nui nga kupu matau a taua pepa, engari ko nga kupu i eke mai ki te Kotahitanga o Te Aute e whakamaori ake.

"Ki a tatou i Niu Tireni nei he maha nga huarahi pai kei te tuwhera, he huarahi e ahei ai tatou te hanga he iwi nui, a ki te mea ka ata pokepoketia e tatou te oneone i te mea e ngawariwari ana, e kore nga whakapaparanga o muri nei e whakama ki a o tatou ringa i mahi ai. Ehara i te mea ko to tatou nei iwi anake ta tatou e whakaaro ai, e kore rawa e taea e tatou te ki kaore kau o tatou tatanga atu ki te iwi Maori. He aha ta tatou ma ratou a enei tau maha e tu mai nei? E awhina ranei tatou i a ratou kia kaha ratou ki te awhina i a ratou ano? E mea ana te tangata whakatoitoi na to tatou ringa matau i hoatu te Paipera ki te Maori, na to tatou ringa maui i hoatu te patara waipiro, a kitea ana he kaha ke te patara i te pukapuka; i ta tatou peinga i te wairua maori ki waho o te iwi Maori, no muri mai ka whakakiia e te mano o te wairua kino o nga mahi whakarihariha a taua a te pakeha. Kaore enei kupu e taea te tino whakahe. Ko te waipiro kei te amiki i tenei iwi ataahua ki te po; ko taua ko te pakeha, haunga hoki etahi ruarua nei, kaore noa iho i te tu te ringa ki te whawhai ki tenei "waikapura" e iki nei i nga iwi maori ki te po. No enei tau tonu ka timata ta tatou tangi mo te ngaro haere o te iwi Maori, a, nawai ra kua poropiti tatou, e mea ake tau ka tino ngaro te page 18iwi Maori i te mata o te whenua; ko te mea tika ia ma tatou ko te arai i [gap — reason: damage] mate ko te taiapa atu i te tino ngaronga o te iwi Maori. Otira kei te ora ano nga morehu hei whakaoranga ma tatou. Kei te kokiri ake i roto i nga pungarehu o nga tau kotahi rau e whakamatemate nei, ano he kurae i te maheatanga o te kohu, he Kotahitanga Taitamariki, kua oati nei i runga i te kaha o te Atua, i te awhina hoki a te iwi, ki te whakapau i te uaua ki te pupuri ki te whakaora i to ratou iwi. Ko nga kai hapai o taua kotahitanga kei te noho huihui i Whanganui nei i enei ra, a kaore ano kia mutu ta ratou whiriwhiri tikanga. Ko nga tangata i te upoko o tenei kihai i rikarika te matauranga, he taitamariki i whakaakona ki nga kura nunui. Kua tapae atu etahi i a ratou ki te Hahi, etahi kei te mahi roia, ko etahi kei te ako hei takuta, a ko ratou katou kei te mahi tahi he painga mo to ratou iwi, he mahi tenei na ratou ano i uta ki runga ki a ratou. I te kitenga o ratou kanohi i te tika, ka pupu ake te aroha i roto i o ratou ngakau mo etahi o ratou kahore nei e kite ana i nga mea e kite nei ratou, na konei kua whakakatahi ratou ki te whakaora, ki te hanga he iwi kiri-taupouri kia rite ki te tauira o te tangata rangatira. Ara kua ki ratou ki a ratou ano, "Tatou ka hanga i te tangata," a kua timataia e ratou ta [unclear: ratou] mahi i runga i te ngakau kaha i te ngakau mamae; e kore e hapa te kitea o nga hua pai ina tika, u tonu ta ratou mahi. Engari kei te titiro ratou, a ehara i te titiro pohehe, kei te titiro mai ki a tatou, pakeha kia toro atu te ringaringa ki te awhina i a ratou."

I tino whakamihia te whai-korero nei e te hui, a i puta he kupu whakawhetai ki te Etita o te Whanganui Chronicle.

Ka mutu te panui i te nupepa ka huri nga korero ki nga mahi e puare ana ma a tatou tamariki. Ahakoa he take tenei e korerotia ana i nga hui katoa he whakakorikori tonu te mahi: notemea e kitea ana ma te whiwhi ki page 19te mahi e taea ai te whakaatu nga hua o te matauranga e whaia ana e nga tamariki kura. He penei i te wai: ki te whai-putanga e rere atu ai ki tetahi atu wahi ka kiia ai he wai ora. Ki te whakarepo tera e pirau. Kaati kei te kimi tonu matou, kei te tohe tonu kia puare he huarahi e puare atu ai nga matauranga nei ki runga i te whenua, ki nga toa, ki era atu wahi.

Nga Mahi ma nga Tamariki Maori.

Na Apirana Ngata nga kupu mo etahi mahi e tuwhera ana e tika ana ma nga tamariki Maori. Tera ano e taea te whakawhiwhi etahi tamariki ki nga mahi o nga teihana hipi a Ngatiporou. E tika ana kia uru etahi tamariki Maori hei karaka mo te Tari Kooti Whenua Maori. Kanui te whakahoha o nga karaka pakeha i te whakahehe i nga korero o nga pnkapuka. Tera pea a Timi Kara te Minita o te Taha Maori e awhina i a tatou. He mea pai kia nui nga tu mahi e mohio i te tamariki Maori, kia rawe ai ona ringaringa ki te tangotango ki tena mea ki tena mea. Kaore e tika ma tenei whakatupuranga tamariki te whakaaro ki te whakapuranga moni. Ko tatou hei "wairakau," hei whakamomona mo nga whakatupuranga o muri. Ma ratou te mahi moni i muri i a tatou. Kanui te hiahia o te tangata hei roia a ratou tamariki, i tino hiahia ai ratou na te ngakau whakahihi. He maha nga tangata e mea ana ki a au, "Hei roia taku tamaiti, pena me koe." Te tangata tika hei roia ko te tangata mohio ki te whakahaere, hei te tangata e titiro ana ki nga mea nunui, ki nga mea pakupaku. Engari he mahi hei tupatoranga ma te tangata, kei uru ia ki nga tikanga kino. Mo te mahi takuta: tokorua o tatou kei tera mahi e ako ana, a ko to raua hiahia hei takuta tonu raua mo te Maori. Na te nui o te utu o te takuta i manaaki ai te Maori i nga tohunga. Me whakakorikori te Hahi, ma te ru e whakaoioi, ma te tupuhi, kia oho ai.

Te Takuta: Te Tohunga.

Na te Wiremu, Atirikona, nga kupu i muri mai. I mea ia kanui te kaha o te Kawanatanga ki te awhina i te Kotahitanga, a he mea e tika ana kia puta he whakamihi ma te hui ki te Kawanatanga. Kaore kau he utu mo te Maori ki te haere ki nga hohipera inaianei. He mea pai ano kia mohio nga kai whakaako o nga kura Maori ki te whakahaere rongoa, Kua rongo ia mo te pai mo te mohio o tetahi tangata ki te takuta i nga Maori: ko te mahita o Omaio.

I mea a Perere Peneti kaore kau he utu o nga Maori o Whakatu ki te haere ki nga takuta, engari hoki e puta ana i nga whenua ano o nga Maori he moni mo taua take. He mea pai ano kia whakaakona nga minita Maori ki te whakahaere rongoa. Ehara i te mea na te utu nui anake o nga takuta i haere ai te Maori ki nga tohunga. Ki te ki a te Maori e rua nga wehenga o te mate—he mate maori, he mate pakeha. Mehemea ka ki te Maori he mate maori ka haere ratou ki nga tohunga e kore hoki e taea e nga takuta pakeha nga mate maori. I ki a Weihana he me tika kia tirohia i nga pakeha matau ki te mahi rongoa hei mahita mo etahi o nga kura Maori. Tera e taea e ratou nga mate ngawari te mahi.

Nga Whenua Here mo nga Mahi Kura.

I tu ano te Pihopa o Poneke ki te korero. I mea ia te mea tika ma te Kotahitanga o Te Aute he haere ki te korero i o ratou whakaaro ki te Hahi, kaua ratou e whakahe anake engari me anga ano ratou ki te rongoa i nga mate o te Hahi. Ko tona hiahia he korero mo nga whenua here i whakaritea mo nga kura. I whawhai ratou ko te Kawanatanga mo Porirua, kaati kei te whakaaroaro tonu ratou mo taua whenua. He paku rawa te moni, e kore e ora te kura, engari te mea pai ma te Hupirimi Kooti e whakaae kia huia te moni o Porirua ki nga moni o era atu wahi, ka whakaara ai he page 21kura nui. He whenua kura kei Kereitaone kei Maihitaone, a ko te hiahia o te Komiti ko te whakatu i tetahi kura ki waenganui i enei taone mo nga tamariki o nga wahi e rua hei akonga ki nga mahi a-ringa a te pakeha, tera hoki e tangohia mai te moni o Porirua hei apiti i te oranga o te kura. Hei tera tau (hei tenei tau) ka timata te hanga i te kura, a ko tona hiahia kia whakaatu te hui i o ratou whakaaro e kaha ai taua kura. Mo nga mahi tohunga maori. Kanui te takuta kei Ngapuhi, otira kaore te Maori e pirangi. Ki te kore te Maori e ora i te puunu rongoa kotahi a te takuta ka riri, ka haere ki te tohunga, ko tona hiahia hoki kia hohoro tonu tona ora.

I mea te Pihopa kia kaha te peehi i nga tohunga, a ko nga tangata e huna ana, e tautoko ana i a ratou, me whiu e te ture.

I utua e Apirana te kupu a te Pihopa. Kei pohehe ia ki te ahua o tēnei Kotahitanga he penei anake i te hau e keri nei, he turaki rakau, whare aha tona ritenga—ara, he whakahe anake. Kaore kei te kimi ano ia i etahi tikanga hei riiwhi mo nga mea e turakina ana. Kei te haere tahi enei mea e rua, te whakahe, te whakatikatika i nga wahi e he ana.

I te I 2 o nga haora ka hikitia te hui mo te po.

Te Awa o Whanganui.

I muri i te tina ka haere te hui ki haereere i runga tima i te awa o Whanganui. Hui katoa ngati-maua IIO, maori pakeha. I haere etahi o nga tamariki o te kareti o Whanganui, etahi wahine pakeha rangatira, nga tamariki o Te Aute, me te tangata whenua. To matou tima ko te "Aotea." Ko Whanganui tetahi o nga awa ataahua atu i te ao, he take oranga hoki no Whanganui, hei kukume mai i nga pakeha haereere. Ka pai nga pareparenga o te awa, ka ngahau te tangata i te haka, i te waiata, ka kori nga ngakau tamariki.

E rere ra e te Wai o Whanganui,
Hei inu mai ma te uira i waho e.. au!

Kaore matou i tae ki te wahi pai rawa o te awa, i hoki noa mai i Raorikia, ara i te Pou a Te Keepa, he pou whakairo i whakatungia e Te Keepa i nga ra o te whawhai hei rohenga mo te haere a te pakeha a te Maori. I pohehe pea nga Maori o Raorikia he pakeha matou, inahoki kaore i hamumu mai nga waha, no te karawhiunga rawatanga i te haka katahi ka mohio mai he Maori tonu ia. He ingoa pirangi na Whanganui nga ingoa pakeha mo o ratou kainga, inahoki kei te awa o Whanganui a Ranana, a Raorikia, a Koriniti, a Karatia, a Hiruharama. Pai ke atu nga ingoa maori. Kei Waiapu ano tetahi Hiruharama, te ingoa tawhito ko Waitakaro, he ingoa tino ataahua atu, he aha ra i whakarerea ai.

Kei era atu whenua o ratou na painga—kei Whanganui ko tona wai tonu. Kei tahaki ko te pai whenua, e mamaru tonu ana i te otaota, i te karaihe hei kai ma nga kararehe whai tikanga. Mehemea tenei he iwi e kaha ana ki te whakahuihui i a ratou mo nga mahi whenua, pera i etahi o nga iwi o te rawhiti, mehemea e mahi nui ana i nga kai e whakatokia ana ki te whenua kaore he iwi rangatira o te motu nei. Meake nei tera e uaua te ora. Kua haere nui nga tima pakeha i tenei awa—kua mahue iho a Pipiriki kua whakatata atu ki Taumarunui. Taihca ake nei ka tapahi te tereina o Akarana ki Poneke i te tuawhenua—ka akina te Maori ki waenganui. Kei te minaia te whenua. Kia pehea ra te roa e waiho ana e nga taniwha horowhenua o te pakeha kia takoto kau ana. Whanganui e! maranga, kia mataara; kei te haere mai nga ra o te whakamatauranga e rongo ai taua te Maori i te mamae kino. Kia tupato kei waiho ano ko to awa whakapaipai hei patu i a koe.

No te 6 o nga haora ka hoki mai te ope i haere i te tima, e koa ana i to ratou kitenga i tetahi o nga wahi rongo nui o te motu.

Etahi Ture Marae.

I te ahiahi ka tu ano te hui, ko te take korero tuatahi ko te whiriwhiri i etahi ture hei hoatutanga ki nga Kaunihera Marae. He maha nga ture i oti, heoi taku e whakaatu ake ko etahi, ma te hekeretari tonu o te Kotahitanga o Te Aute e whakatakoto enei ture ki te aroaro o nga Kaunihera Marae, hei titiro ma ratou. Kei te ahua o te iwi o nga kainga te ritenga mo enei ture, ko te ture e tika ana mo tetahi kainga e kore pea e tika mo tetahi atu kainga. Ko enei ture e whakahaeretia ana i raro i te Tekiona 16 o "Te Ture Kaunihera Maori."

He komiti ano i [unclear: ata] kowhiria hei whakatakoto i tetahi kaupapa tikanga hei taurira ma nga Kaunihera Marae ina pootitia. No Whanganui te tokomahatanga o nga mema, no Marauru etahi, a no te Kotahitanga hoki. I whakamarama a Apirana ko etahi o enei ture he pakeke—otira e kore e whaia kia mana tonu i nga Kaunihera Marae. Ma ia Kaunihera ano e titiro nga mea e uaua ana ka kape—ka whakangawari ranei i nga mea a maharatia ana e ratou he pakeke. Heoi ta te hui he whakaatu i tetahi kaupapa hei tirohanga mai ma te iwi Maori he penei nga mea e hiahiatia ana i tenei wa, a muri ake nei ranei kia whakahaerea i raro i tenei ture.

He maha nga ture i oti, ko etahi ruarua nei enei. Anei ano etahi ture ririki. Kaua he paru, he kainga a kino, e waiho i roto i te pa; kia tupato kei kino te wai inu; kaua he mea mate e nehua ki roto o te kainga, kaua he taiapa poaka me era mea kaore e pai. I tohe a Reweti Kohere ko te ture mo te ahi e whakakore. Kia ngawari nga ture i te tuatahi, he tikanga hou, kia roa ra ka whakakaha ai. I whakaaro ia ko te mea tuatahi tonu he taiapa i te pa katoa ki te taiapa waea, hei rohe mo te kainga, hei aria atu i nga kararehe ki waho.

Ko te kaupapa tuturu i meatia ma te Komiti Tumuaki o te Kotahitanga e whakaoti. Kaati kua oti tera, tenei kei te kupu apiti (c) e mau ana. Kua tukutukua te kape ki nga Kaunihera Marae katoa o te motu, ki te Kawana-page 25tanga hoki. Kua tango te Kaunihera o te Arawa, o Takitimu, o Horouta i te nuinga o aua ture, tenei me titiro ake i roto i nga Kahiti.

I whakaarohia tenei hei po e korerotia ai nga mahi a te Hahi Maori: engari i runga i te tohe a Whanganui ka whakahaerea ko nga ture Marae: a tae noa ki te 9 o nga haora. He take nunui nga take i oti, inahoki kua waiho ma etahi o nga Kaunihera Marae o te motu nei.

He Aroha ki a Te Wiremu.

No muri ka hoatu e Apirana Ngata etahi hereni i kohikohia e te hui ki a Te Wiremu, Atirikona, hei whakamaharatanga mo tona turanga hei tumuaki mo te Kotahitanga mo nga tau e rima, mo ana mahi kaha hoki ki te awhina; ko te moni hei hoko i tetahi tuuru mo te whare-karakia i Te Aute Kareti.

I whakaputaina atu ano e Apirana te tangi a nga tamariki mo te aitua o Mihi Wiremu: to ratou tangi ano hoki mo Te Wiremu, ko wai e hua e tutuki atu ia ki tera tuunga o te hui.

I te tunga o te Wiremu ki te whakahoki i nga kupu a te hui ki a ia, ka mea:—

"E puhoi ana te puta mai a te kupu i toku mangai hei whakaatu i te nui o te whakamihi o taku ngakau mo to koutou whakaaro. E mahi nei au, ehara i te mea kia mihia ai au e te tangata kia whiwhi ai ranei au ki te utu. He ohaaki na taku matua, 'I muri nei kia mau ki te iwi Maori, kanui te tangata hei whakaaro ki te pakeha.' E waiho iho ana e ahau i roto i taku wira etahi moni hei awhina i nga tamariki Maori, kaore ano kia whakaaturia e au, engari he pa no taku ngakau i puaki ake ai i a au. Ko te utu mo ta te tangata mahi ehara i nga kupu whakamihi, engari kei roto ano i page 26tana mahi. Ko taku utu ko ahau e matakitaki nei ki a koutou. Ka ea taku mate i takahia nei e au."

He hanga aroha nga kupu a to matou kaumatua ano e poroporoaki ana ki ona mahi. I penei hoki ra tetahi o ona kupu:—

"Kua ngaro taku hoa. Ano ki au te ahua he karere whakaatu mai kua tata hoki oku ra."

Mei penei etahi atu kaumatua o te iwi pakeha, tera ke atu te tini o nga mahi e taea te timata mo te iwi Maori. Tena koe, e koro! tena koe.